Afazi

[Bluesky24]

Afazi Nedir?

Afazi, beyinin sol yarım küresindeki lisan merkezlerinde meydana gelen bir hasar sonucunda ortaya çıkan bir lisan bozukluğudur. Buna bağlı olarak, daha önce konuşmak, dinlemek, okumak ve yazı yazmak suretiyle iletişim kurabilen bir kişinin bu yeteneklerinde değişik oranlarda kısıtlanma oluşur.Afazi kişinin hem kendisini ifade etme yeteneklerini hem de algılama yeteneklerini etkiler. Afazinin en sık rastlanan sebebi inmedir ancak silah yaralanmaları, kafa travmaları, beyin tümörü ve diğer başka sebepler de afazinin ortaya çıkmasına sebep olabilirler.



Kendini ifade etme ve algılama yetenekleri:



Afazide bazı kişiler kendilerini ifade etmekte daha çok güçlük çekerken bazı kişiler de söyleneni algılamada daha çok güçlük çekebilirler, ya da bu yeteneklerin her ikisi de ciddi oranda hasar görmüş olabilir. Lisan yetenekleri yalnızca konuşma boyutunda değil okuma ve yazı yazma boyutunda da hasar görebilir. Tipik olarak okuma ve yazma konuşmadan daha fazla oranda etkilenir. Afazide, oluşan problemlerin tipi ve boyutu birden çok faktöre bağlı olarak değişkenlik gösterir ancak bu faktörlerden en önemlisi beyin seviyesinde oluşan lezyonun (hasarın) büyüklüğü, derinliği ve lokasyonudur (yerleşimidir).



Hasarın büyüklüğü ve yerleşimi ile birlikte hastanın yaşı, eğitim düzeyi, genel sağlık düzeyi gibi başka faktörler de problemlerin ciddiyeti üzerinde rol oynarlar.



Afazide Dil ve Konuşma Patolojisi



Dil ve Konuşmanın Değerlendirmesi



Dil ve Konuşma Patoloğu dil ve konuşma yeteneklerinin detaylı olarak değerlendirildiği bir teşhis seansı düzenler ve gerçekleştirir. Değerlendirmede standardize ya da non-standardize testler kullanabileceği gibi (örneğin; Boston Diagnostic Aphasia Exam – BDAE) dil ve konuşma patoloğu kendi değerlendirme bataryalarını kendisi de oluşturabilir. Bu değerlendirme sırasında aşağıdakiler detaylı olarak incelenir:



• Konuşmanın akıcılığı, ses kalitesi ve yüksekliği, telaffuz ve konuşmanın anlaşılabilirliği



• Konuşma kaslarının kuvvet ve koordinasyonu



• Kelime hazinesinin anlama ve kullanılma açısından genişliği (semantik), gramer kurallarının anlaşılması ve kullanılması (sentaks)



• Evet-hayır cevabı gerektiren soruların (ör: İsmin Ali mi?) ve soru kelimesi içeren diğer tüm soruların (ör: Bir çekiç ne işe yarar?) anlaşılabilmesi ve cevaplanabilmesi



• Uzun ve geniş konulu konuşmaların anlaşılabilmesi. Kişiden dinlediği bir hikayede belirtilen detaylarla ilgili soruları ve bir sonuca varmak suretiyle cevaplanabilecek soruları doğru olarak cevaplandırması istenir.



• Uzunluğu ve zorluğu değişkenlik gösteren çeşitli talimatları doğru olarak yerine getirebilme



• Hem sözlü hem de yazılı olarak uzun ve geniş konulu hikayeler anlatabilmek, bir resmin konusunu anlayıp tarif edebilmek



• Kişinin anlatımlarının anlaşılabilirliği. Anlatımların tam olması ve takip edilmesinin kolaylığı



• Kişi kendisini ifade etmek için kullanacağı kelimeleri bulabiliyor ve doğru seçebiliyor mu



• Kişi tam cümlelerle mi, telegrafik cümleler ya da tümcelerle mi, ya da tek kelimelerle mi konuşuyor



• Konuşma sırasında oluşturulan sesler doğru mu ve buna bağlı olarak konuşmanın anlaşılabilirliği etkileniyor mu



• Sosyal iletişim kabiliyeti (pragmatik yetenekler)



• Mecazların, şakaların, kinayeli sözlerin, hikayelerdeki garipliklerin anlaşılabilirliği



• Diyaloğu başlatma ve sohbet konularını belirleyebilme, sohbet sırasında sözün bir kişiden diğerine geçmesi kuralını sağlıklı olarak uygulayabilme, çeşitli kelimeler ve doğru gramer kullanmak suretiyle düşüncelerini ifade edebilme



• Sohbet sırasında karşıdaki kişinin anlayamadığı cümle veya konulara açıklık getirmek üzere detaylı açıklamada bulunabilme



• Okuma ve yazma, yazının okunaklılığı



• Yutma kabiliyeti



• Arttırıcı – Alternatif iletişim tekniklerinin kullanılabilirliği



• Terapi teknikleri konusunda uyarılabilirlik



Tedavi



• Dil ve konuşma patoloğu hasar görmüş olan spesifik lisan aktivitelerinin tedavisi amacıyla çeşitli egzersizler ve alıştırmalar uygular. Örneğin hasta objeleri isimlendirme, çok basamaklı talimatları takip edebilme, soru cevaplandırabilme gibi konularda çalıştırılır. Hastanın spesifik ihtiyaçları doğrultusunda terapide nelerin seçileceği, hangi hedeflerin belirleneceği ve aktivitelerin zorluk derecesi ayarlanır. Perseverasyonlar afazik hastaların çoğunda sık olarak ortaya çıkan bir tablodur, bunun elimine edilmesine yönelik stratejiler mutlak suretle belirlenmeli ve uygulanmalıdır.



• Dil ve konuşma patoloğu hastaya kuvvetli olan lisan yeteneklerini ön plana çıkarmak suretiyle zayıf olanları kompanse etmek üzere teknikler öğretir. Örneğin bazı kişiler için konuşmaktansa yazıyla veya mimiklerle kendisini ifade etmek daha kolay ve fonksiyonel olabilir. Dil ve konuşma patoloğu bu kişilere söyleyecekleri kelimeleri bulabilmek için yazı ya da mimiklerden faydalanma yollarını öğretebilir.



• Sohbet yeteneklerinin çalışılıp geliştirilmesi amacıyla hasta bir grup terapi seansına dahil olabilir ve bu sırada kendisi gibi afazik olan diğer hastalarla sohbet yeteneklerini geliştirmek üzere bir arada çalışma fırsatı bulur. Dil ve konuşma patoloğu seansları yönetir.



• Sonuç olarak hastalar kişisel olarak ya da grup içinde, terapi odasının dışına çıkarılarak gerçek hayatta dil ve konuşma yeteneklerini kullanmalarını gerektirecek ortamlarda çalıştırılırlar. Hastadan bu geziyi planlaması, organize etmesi ve öğrenilen stratejileri uygulamak kaydıyla sürdürmesi beklenir. Örneğin hastadan telefon defterinden bir restoranın telefon numarasını bulup bunu kağıda yazması ile okuma-yazma yeteneklerinin fonksiyonelliğini prova etmesi istenir. Hastalar ayrıca toplu taşıma araçlarını doğru ve bağımsız olarak kullanabilme, para üstü alma ve doğru olarak sayma, yemek siparişi verme gibi aktiviteleri de başarabilmelidirler.



• Eğer konuşma kaslarında zayıflık ortaya çıkmışsa bu kasların kuvvetlendirilmesi ve koordinasyonunun arttırılmasına yönelik olarak egzersizler uygulanır. Zayıf kasların yapamadıkları hareketleri kuvvetli kasları kullanarak kompanse etmeye yönelik stratejiler öğretilir. Ancak unutulmamalıdır ki konuşma aktivitesi ile birlikte çalışılmadığı taktirde kas egzersizi yapmak tek başına anlamlı ve tedavi edici değildir. • Konuşma ile yeterli fonksiyonellik sağlanamazsa hastaya en uygun olan arttırıcı-alternatif komünikasyon tekniği ya da cihazı seçilmeli ve kullanıma geçirilmelidir.



Gayem Köprücü Türsoy



Konuşma ve Lisan Patoloğu