Kutsal fahişelikler

[bluemoon24]

Sümer-Babil toplumunda, İnanna veya İştar okunuşlu 'kutsal fahişe' tanrıça, Eski Ahit'de Eve, Eva, Havva haline dönüşürken, gerisinde 2000 yıldan daha eski bir tarih bırakmışa benziyor. 'Bakire' ve 'fahişe' vurgularıyla ve yüzlerce değişik isim altında tanınan sembolik kadının bu uzun evrimini eski toplumun evlilik ittifaki sistemiyle birlikte ele almalıyız.





Dumuzi veya Enkidum okunuşlu tanımların, baba mirascisi buyuk ('ilk') ogulun siniflayici akrabalik nitelemesi olmasinin karsisindaki kutsal kiz evladi tanimlayan, Sümerce Inanna, Gestinna, Ninhursag, Nintu...; Akadcada İştar okunuşlu Astarte, Star'i, Asurlarda Mylitta, Lilla, lilli, Homeros Ilyada'sinda Clytemnestre, eski Yunan topluluklarinda Leto; Heredot'ta, Demeter, Semele vb. olarak goruruz.





Tarih anlatici toplum birim, ittifak kurdugu karsidaki toplum birim ile arasindaki evlilik iliski yukumlulugu ve hakkina bagli olarak, kutsal varligin cinsiyetini belirler. Sümerlerin Dumuzi veya Etena'si, Hitit veya eski Yunan topluluklarinin bazilarinda erkek yonuyle Adanois, Adaniya, Dionios olarak gorunurse, bazilarinda da Athena, Atena olarak disi, tanrıça ozelligiyle one cikar. Anlatici erkek toplum birim yonunden guzelligine doyum olmayan Inanna tanrıça, onun kadin yonuyle yasayan anlatici erkek toplumumuza ait kadinlarla evlenen karsidaki toplum birim erkekleri bakimindan ise sakalli bir erkek tanri idi. Bir toplum birimin onun disi yanini, karsidaki toplumbirimin ise onun erkek yanini vurguladiklari ilahilere sahip olan sonraki nesillerin tabletlere Dumuzi'yi ama-usumgal anna, Ulu gogun buyuk yabani annesi olarak tanimlanmasi ve ote yanda Inanna'ya ait sakalli tanri cizim bulgulari bu bakimdan birbirini tamamlar. Burada eski toplumun hayal veya uydurmalarini aramanin aciklayici bir degeri yoktur. Eski tarihin anlaticilari, yasanmis iliskileri kendi yonlerinden yansittiklari için, her iki yanin ilahilerine sahip olan Eski Ahit yazicilari, buradan, IHWH, Yehva, Yehova tanri ile Inanna-Havva tanrıçasini devralmalari hiç zor olmamis olmalidir. Kelimelerin ses degerininin alfabe harf ses deger ve yazim degisikligine bagli olarak yuzlerce 'degisim'e ugramis oldugunu hesaba katarak iceriksel degerler takip edilmelidir.





Sonraki tanrisal, kutsal butun degerler, eski toplumun baslangictaki gercek yapi ve kurumlarina dayaniyordu. Hiristiyanlik ve Islam'in dayandigi Eski Ahit'in Sümer-Babil erken donemin bozulmus ve yeniden kurgulanmis bir tarih aktarim biçiminden baska bir sey olmamasi sasirtici degildir. Kutsal ortunun hemen altinda eski toplumun son derece gercek iliski anlatimi yer alir. Musa peygamberin tanrisal yasalarinin onemli bolumu, Musevi toplumun farkli goreneklerine uygun kismi degisikliklerle, Esnunna veya Hammurabi yasalarina dayaniyordu. (1)





Dumuzi, Enkidum, baba'nin karsi toplum biriminin elinden cekip aldigi ilk, buyuk ogul ise, Kutsal kadin, bakire Inanna'da, yine baba toplum birimin evlilik hakkini karsi toplum birim erkeklerine devrettigi kiz evladin, kadinin siniflayici tanimi idi. Iki toplum birim, kendi erkekleri ile kendi kadinlari arasindaki cinsel iliskiyi yasaklayarak, erkeklerine karsi toplum birim kadinlariyla , kadinlarina da karsi toplum birim erkekleriyle evlilik yukumlulugu getirir. Bir toplum biriminde birbirinin kardesi olan Dumuzi-Gestinna ayrimi, oteki toplum biriminde birbirinin kardesi olan Inanna-Enkidum olarak karsilik bulur. Burada, tanimlarin okunus degerinin konumuz bakimindan simdilik fazlaca onemi yoktur.





Iki toplum birime ait olarak Damat ve Kayin olarak karsimizda bulunan bu iki erkek temsilci, ait olduklari toplum birimler birbirleri evlilik ittifaki kurarak 'kardeslestigi', kardeslik akrabaligi kurduklari için, ayni zamanda birbirlerinin 'kardesi' ve esdegeri, 'ikiz'leridir de. Birbirinin elti ve gorumcesi olan, Dumuzi ile Enkidum (veya Kiszidum) un karılari, iki toplum birimin kardeslesmesi nedeniyle birbirleriyle kizkardes akrabalik iliskisi içinde de bulunurlar. Bu yuzden karsi toplum birimindeki kocalari Dumuzi veya Enkidum onlarin ayni zamanda 'erkek kardesleri'ydi de. Dumuzi'nin Inanna'nin asigi, kocasi ve erkek kardesi olarak nitelenmesi bu yuzdendir. Eski Ahit'te, Suleyman'in Sarkilar Sarkisi'nda, genc kizlar bu yuzden nisanli veya kocalarina ayni zamanda 'erkek kardesim' diyordu. Eski tanrilarain tanrıça karılari bu yuzden onlarin ayni zamanda 'kiz kardes'leri idi.





Basit bir akrabalik duzenine dayanmakla birlikte, sonraki ayrisma sureci yeterince dikkate alinmaz ise, izinin surulmesi zor olan bu evlilik turundeki iliskide, Sümer kavramlariyla ifade edilirse, Dumuzi, Enkidum'un esdeger (ikiz) kardesi, Inanna ise Gestinna'nin esdeger kizkardesidir. Bu durumda Dumuzi ve Enkidum'un, kendi karılarina 'kizkardes' demelerinin ve onlarin 'erkek kardesi' olmalarinin onunde yururlukteki akrabalik iliskisine dayanan kavramlar bakimindan bir engel yoktu, tersine gerekli idi. Eski Ahit'te, Sara ile Abraham birbirinin hem 'erkek ve kiz kardesi' ve hem de 'karı ve kocasi' olarak tanitilmistir. Isak'in karısi Rebekka, hem anasinin oglu Lavan'in 'kiz kardesi' idi, hem de anasinin damadi , kendi kocasi Isak'in 'kiz kardesi'.





Bay Akurgal veya bay Memis'in Hitit'lerde karsilasinca urktukleri bu 'kardes karı-koca'lik iliskisinin, gunumuzdeki anlamiyla biyolojik kardeslik olgusunu tanimlamadigi aciktir. Eski toplumda yururlukte olan akrabalik sistemi saptanmaz; 'kardes' teriminin farkli icerigi hesaba katilmaz, eski akrabalik kavramlari modern icerigi ile ele alinirak yorumlanirsa, karı koca kardeslik akrabalik kurumu aciklanamaz. Bu tur durumlarda tikel ornekler bagintisinda 'uvey kardeslik' gibi sonraki kurumlarin kurtariciligina siginmak elbette kacinilmaz olacaktir. Sümer-Babil, Hitit ve eski yunan tarihinde karsilastigimiz ve kutsal kitap anlatimlari, konumuzun tikel orneklerle gecistirilemeyecek denli yaygin bir sisteme dayandigini ortaya koyuyor.





Iki toplum birim arasindaki toplu kardeslesme, iki kadin ve iki erkek'ten olusan dort temsilci birey arasinda 'kardes karı-koca'lik akrabalik sistemine yol acmaktaydi. Fakat surasi aciktir ki, bu akrabalik iliskisinin sorunsuz yuruyebilmesi, ayni toplum birim aidi olan erkek ile kadin arasindaki evlilik iliskisinin kesin olarak yasaklanmasini gerektirir. Gestinna , Dumuzi'nin toplum biriminin kutsal kadini ise, Dumuzi bu kizkardesi ile kesin olarak evlenemez. Buna karsilik Dumuzi, ona da kizkardes dedigi Inanna ile evlenmek zorundadir, cunku Inanna karsi yanda bulunan Enkidum'un toplum biriminin aidi olan kadinin temsilcisidir. Anlasilmaktadir ki, Sümer-Babil toplumundaki kadin-erkek evliligi ile ilgili 'kader' kavrami, baslangicta evlilik kural'larin anlatimindan baska bir sey degildi. Kader burada karsilikli evlilikte kadin, erkek bireylerin yukumlululugu anlatir. Bu kavramin mistik yorumu sonraki donemlerin bir urunu olmali.





Birbirleriyle karı koca olan Dumuzi-Inanna ciftinin kendi aralarinda kullandiklari kardeslik kavrami ile Dumuzi-Gestinna arasinda kullanilan ayni 'kardes'lik kavrami arasinda, eski toplumun bir ayirim vurgusu yapip yapmadigini bilmiyoruz. Gunumuz Turkiye'sinde bile, sokakta gordugu birisini 'kardes' likle niteleyen birey, kendi biyolojik kardesini de ayni 'kardes' terimiyle tanimlamaktadir. Zaten Sümer-Babil veya Hitit toplumunda 'kardes' akrabalik teriminde yapilmis olan bir ayrim, tarafimizdan aciklikla bilinmis olsa idi, Eski Ahit duzenleyicileri, Hitit ve Sümer uzmanlarimiz, eski toplumun akrabalik sistemine ait kurguyu cok daha rahatlikla yapabilirlerdi. Eski Ahit duzenleyicileri, hem Abraham'a, hem Isak'a, karılarinin guzelligi dolayisiyla kendilerinin oldurulebilecegi korkusuna bagli bir gerekce ile 'kizkardes' dedirtmislerdir. Fakat, yine de Abraham 'Sara benim gercekten kiz kardesimdir' diyerek, Eski Ahit duzenleyicilerini yalanlamaktan geri durmaz. Cunku eski akrabalik sistemine gore, karısi Sara, Abraham'in 'gercekten kis kardesi' idi.





Ayni toplum birime ait olma anlamindaki kandas kardesler arasi evlilik iliskisini yasakladigi halde, birbiriyle evli kiral ile kiraliceyi, tanri ile tanrıçayi, erkek ile kadini birbirinin 'erkek ve kiz kardes'i olarak tanimlamaya devam eden eski toplumun 'kardes' kavramindaki bir kargasadan dogabilecek zorluklara karsi imdadina, yine kendisinin yaratmis oldugu baska ayrac kurumlar yetismistir. Eski toplumun belirleyici ayraclarina deginmistik. Birbirlerinden renkler, damgalar, totem hayvan veya bitkiler yoluyla ayrilmis, ayri kilinmis toplum birimlere ait kadin ve erkek, bu siniflayici ayraclara dayanarak hangi 'kardes'iyle evlilik hak ve yukumlulugu altinda bulunuyor oldugunu ve hangi 'kardes'iyle cinsel iliski yasagina tabi oldugunu pekala biliyordu. Eski toplumda bireyin soy izinin buyuk onemi, evlilik hak ve yukumluluk 'kaderi'nin gerektigi gibi uygulanmasini gozetebilmek içindir de. Erkek ya da kadin, dogum oncesinden, cocuk paylasimi olgusunun ortaya cikmasindan sonraki donemde ise dogumunu takip eden gecis rituellerinden itibaren bir soykutuk sahibi olmak zorunda idi. Eski toplumda birey, bir soykutugune, hayvan veya bitki totemine, bireysel veya yerlesim birim ortak tanrisina ait birisi olarak hangi 'kizkardes'i veya 'erkek kardes'i ile evlenmesi gerektigini cok rahatlikla bilir. Kendisinin bunu karıstirmasi halinde ise, ona 'kaderi'ni animsatacak tanrilar ve toplum yoneyicileri daima hazir bekliyorlardi.





Bireyin evlilik hak ve yukumlulugunun kilavuzu, onun soykutugu, totemi, tanrisidir. Eski toplumda varliginin belirleyen aidiyet cizgisini kaybetmedigi surece, bu birey sadece 'kardes' kavramini kullandigi için, evlilik hak veya yukumlulugunu sasiracak degildir. Avusturalya yerlilerinde, toplumsal alt guruplara ait erkek veya kadin, birbirlerine kardes demis olsun veya olmasin, oteki hangi alt gurup yani hangi totem'e ait bir kadin veya erkekle evlenebilecegini onceden biliyordu. Cunku buna iliskin kurallar, o dogmadan belirlenmisti. Besik kertmesi uygulamasi , boyle bir donemin kalintisidir. Bunun için siki sikiya ayristirilmis totem izinin unutulmadan surdurulmesi yeterliydi. Bunu unutmak ise, gunumuzde bireyin dogum sehrinin ismini unutmasi kadar olanaksizdir.





En tipik biçimiyle ve genel hatlariyla boyle sekillenmis olmasi gereken bu evlilik turunde, daha erken donemde, bu yandaki toplum birimin butun erkeklerinin karsi yandaki toplum birimin butun kadinlariyla (ve tersi) evli olmus olmalari gereklidir. Sümer ve Babil toplumlarinda, erken ve orta donemde, uc kusak ayriminin tanindigini biliyoruz. Ornegin uc ekin destesi veya kamis yigini deseni, kutsal adagi ifade ediyor, tanrisal bir anlam tasiyordu. Uclu vurgu tanrisalligi ifade ediyordu. Oyle ki, Isa'nin kutsal uclemesi, 'baba-ogul-kutsal ruh, bu gelenegin anlatimidir. Fakat, kadin ve erkek cinsi arasinda evlilik iliskisinin 3 kusaga gore siniflanmis oldugunu gosteren acik bulgulara sahip degiliz. Eski yazili yasalarda, ancak M. Ö. 2000'li yillara dogru, artik modern akrabalik kavramlarinin simdiki içerigine dogru evrilmeye basladigi donemde, ogul'un, babasinin karısi olan ana veya analigi ile; babanin ise , oglunun karısi olan gelini ile evliligini yasaklayan hukumler yavas yavas ortaya cikmaya baslamaktadir. Bununla birlikte, evlenecek veya evlenmis kadinin kocasinin olmesi halinde, kayinlardan biri ile veya kayinbaba ile, hatta olen adamin erkek cocuklarindan birisi ile evlenmesi hukmunun de ayni yasa metinlerinde yer aliyor olmasi, bu yandaki toplum birime ait kadinin karsi toplum birimin 3 kusagina ait butun erkekleri ile evlenmesi doneminin gecmisteki varligina isaret etmektedir. Eski Ahit'te Yakub ve Musa'nin biyolojik iki kiz kardesle birden evli olmasi , en azindan, bu yandaki bir erkek kusaginin karsi yandaki bir kadin kusaginin tumu uzerinde kocalik hakkina sahip oldugu bir donemin kalintisidir.





Muhammed'in torunu cagindaki bir kiz cocugu ile nisanlanmasi ve evlenmesi ornegi, Sümer-Babil toplumlarinda, topluluklarin kusaklara ayrilan bir evlilik duzenine gecisinin oldukca uzun surdugunu gosteriyor. Buna karsilik, kaynanasindan olesiye korkan Amerika yerlilerinde, herhalde, evlilik duzeni, cok siki bir sekilde kusaklar arasindaki bir evlilik biçimi halinde gerceklesiyordu.





Topluluklarin kusaklara ayrilmis olmasi, denk kusaklar arasinda toplu evliligin bulunmasini engellemez. Bu topluluklarda, erkek bakimindan baldizlarin karı sayilmasi , dolayisiyla, kayinlarin koca sayilmasi donemi, farkli biçimler altinda yasanmis olmalidir. Dummuzi'nin Inanna ile 50 kez sevismesi, o toplulugun '50 ogullu' bir topluluk olmasini anlattigi gibi, butun ogullarin Inanna uzerinde cinsel iliski hakki oldugunu da gosterir. Aciktir ki, burada sozkonusu olan tek bir 'Dumuzi'nin 50 kez sevismesi degildi. '40 gun, 40 gece dugun' gelenegi, eski toplumda, gelinin kocasina varmadan once, artik kutsal hale gelmis ve o toplum birimin erkeklerinin temsilcileri sayilan 40 yonetici ile veya 40 gece boyunca o toplum birimin damat kusagindaki tum erkekleri ile yatma uygulamasini animsatir. Ortacag Avrupa'sinda, kadinla 'ilk gece hakki'nin erkegin senyoru tarafindan kullaniliyor olmasi boyle bir gelenegin devamidir.





Eski toplumda, bir toplum birimin kadinlarinin yabanci erkeklerle toplu evlilik iliskisinden, bir kadin ile bir erkek arasindaki evlilik iliskisine dogru daralan surec cok sayida ara asamalarla birbirine ulanır.



(1) Buradaki 'evlilik iliskisi' kavrami ile,gunumuzdeki evlilik iliskisinin anlatilmadigi, onceki yazilari izleyen okur bakimindan,acik olmalidir. Eski toplumda, erken donemlere iliskin kullanilan 'evlilik' kavramindan, genel haliyle, kurallara bagli bir cinsel iliski sistemi anlasilmalidir.





(2) Eski yasalarda ve genel olarak yasalarda yer alan yasaklar, hiçbir zaman varolmayan konularla ilgilenmezler. Toplum,varolan bir durumu, yasak yoluyla da asmaya calisarak ilerler. Sabirli ve dikkatli bir arastiricimiz, en eski yazili yasalardan bu yana bir 'yasaklar tarihcesi' yazabilmis olsa,bu,hic tartismasiz,insan toplumu tarihinin bir turunu vermek olurdu.Evlilik biçimleri ile ilgili olarak,eski yazili yasalarda,Hammurabi Kanunlarinda, 'adamin kiziyla evlenmesinin' vb. yasaklandigindan bahsetmistik. Eski Ahit'de Musa yasalarinda ve Kuran'da yasaklanan evlilik biçimleri,bir yonuyle,hiç olmazsa daha once, bu tur evliliklerin var oldugunun da aciklamasidir. Eski Ahit'te, Musa'nin evlilikle ilgili yasaklarinin, ogul ile kizin, ana ve babalari ile evliligini yasaklayarak ise basladigina bakilirsa, eski akrabalik duzeninden yeni akrabalik duzenine birkac bin yil içinde ancak gecebilen eski toplum, bu asamada, farkli toplum birimler bakimindan, gunumuzde yasaklanmis butun evlilik iliskilerini yasamisti.