İnsansıl İlke Üzerine

[bluemoon24]

İNSANSIL İLKE (THE ANTHROPIC PRINCIPLE)

İnsansıl İlke [1], kısaca, fizik ve kozmolojideki tüm dengelerin, insan yaşamını destekleyen bir evren ortaya çıkmasına yönelik olduğunu söyler. Diğer bir deyişle eğer evren şimdiki bulunduğu durumdan daha farklı olsaydı, bizim burada evreni gözlemleme şansımız olmayacaktı.



Kozmolojinin hızla geliştiği son yıllarda, yaşamın ortaya çıkması için gereken hassas değerler daha da arttı. Peki nedir bunlar? Daha önce bu konuda 40 örneğin verildiği bir makale yayınlamıştım. Bunların bazılarından burada da bahsetmek faydalı olacaktır. İngilterenin Kraliyet Başastronomu Sir Martin Rees bunları uzun uzun sıralamak yerine şu altı örneği veriyor:



ε Sayısı: Bir helyum atomunun çekirdeği, birleşip kendisini oluşturan iki proton ve iki nötronun toplam ağırlığının % 99.3'ü kadar. Yani çekirdeği oluşturan parçacıkların kütlesinin % 0,7'si ısı olarak salınıyor. Helyum, yıldızların sıcak merkezinde muazzam sıcaklık ve basıncın tetiklediği termonükleer tepkimelerle birleşen hidrojen çekirdeklerince oluşturuluyor. Yani hidrojen atomları birleştiklerinde kütlelerinin 0,007sini enerjiye dönüştürüyorlar. Bu sayı ε bir atom çekirdeği içindeki parçacıkları birbirine yapıştıran kuvvetin (şiddetli çekirdek kuvveti) gücünün bir türevi. Peki bu niye bu kadar önemli? Bu sayı birazcık daha küçük, örneğin 0,006 olsaydı, bir nötron, protona (hidrojen çekirdeği) bağlanamaz ve evren yalnızca hidrojenden oluşurdu. Anlamı: Ne kimya dediğimiz süreç, ne de yaşamın varlığı. Tersine, 0,008 olsaydı, bu kez Büyük Patlamada muazzam ölçülerde üretilen hidrojenden tek bir atom bile geriye kalmazdı. Yine sonuç: Ne Güneş Sistemi, ne de yaşam...



10^36 (10 üssü 36). Bu sayı da atomları bir arada tutan kuvvetlerin gücünün, aralarındaki kütleçekim kuvvetine bölünmesiyle elde ediliyor. Anlamı, kütleçekimin, atomlar arasındaki çekime kıyasla çok daha zayıf olduğu. Sayı bundan biraz daha küçük olsaydı, ancak çok kısa ömürlü, küçük bir evren ortaya çıkardı.



Omega Ω : Evrende gökadalar, gaz, karanlık madde dahil tüm maddenin yoğunluğunu gösteren bir parametre. Genişleyen bir evrende kütleçekiminin göreli etkisini gösteriyor. Kütleçekimi biraz daha güçlü olsa evren kendi üstüne çöker; biraz daha zayıf olsa hiçbir yıldız ve gökada oluşamazdı.



Lambda λ : 1998de keşfedilen, evrenin genişlemesini yöneten kozmik bir itici güç. Neyse ki değeri oldukça küçük ve bir milyar ışıkyılından daha küçük yapılar üzerinde gözlenebilen bir etkisi yok. Ama biraz daha güçlü olsaydı, yıldızlar, gökadalar ve yaşam ortaya çıkamazdı.



Q: Genişleyen evrende gezegenler ya da gökadalar gibi yapıların oluflmasını tetikleyen düzensizliklerin genliği. Oranı 1/100.000. Oran biraz daha küçük olsaydı evren, içinde yaşam olmayan bir gaz bulutundan başka bir şey olmazdı. Buna karşılık biraz daha büyük olsaydı, evrendeki maddenin büyük kısmı dev karadeliklere yem olurdu.



D: Evrenimizdeki uzay boyutlarının sayısı. Bildiğimiz gibi bunların sayısı 3. Eğer 2 ya da 4 olsaydı, Reese göre yaşam varolamazdı. [2]









Bu değerler bilim insanlarınca farklı şekillerde yorumlanmıştır. Bazıları bütün bu değerlerin insanın yaşamasına yönelik özel ayarlandığını savunurken, bazıları ise evren bu şekilde olmasa zaten bu değerleri gözlemleyemeyeceğimizi, bu yüzden bunların bir önemi olmadığını söyler.



İnsansıl İlke hakkında, Astrofizikçi ve Matematikçi Roger Penrose, ''Kralın Yeni Usu'' eserinde şöyle yazar:



Bilinçlilik, bir bütün olarak evren için ne kadar önemlidir? İçinde yaşayan bilinçli yaratıkları olmaksızın evren var olabilir miydi? Fizik yasaları, bilinçli yaşamın var olması için özellikle mi tasarımlanmıştır? Evrende, uzayda ya da zamanda, belirli yerimiz ile ilgili özel bir şey var mı? İnsansıl (antropik) ilke ola*rak bilinen görüşün yanıt aradığı sorulardan bazıları bunlardır. Çeşitli insansıl ilkelerden (bkz. Barrow ve Tipler 1986) en açıkça kabul edilebilir olanı, evrende bilinçli (veya zeki) yaşa*mın uzaysal-zamansal (spatio-temporal) yerini savunur. Bu za*yıf İnsansıl (antropik) ilkedir. Bugün yeryüzünde (bilinçli) yaşa*mın var olması için koşulların nasıl böylesine uygun olduğunu açıklamak için kullanılır. Çünkü, koşullar böylesine elverişli ol*masaydı, başka bir zamanda başka bir yerde yaşardık. Bran-don Carter ve Robert Dicke, fizikçileri uzun yıllar düşündüren bir konuyu çözümlemek için bu ilkeyi başarıyla uyguladılar. Konu, (çekim sabiti, protonun kütlesi, evrenin yaşı, vb.) fiziksel sabitler arasında bulunduğu gözlenen çeşitli ve ilginç sayısal ilişkilerle ilgiliydi, ilişkilerden bazılarının salt şimdiki çağ için geçerli olması şaşırtıcıydı; öyle ki, rastlantıyla, çok özel bir çağ*da yaşıyor görünüyorduk (aşağı yukarı birkaç milyon yıllık bir çağda!). Daha sonra, Carter ve Dicke, bunu şöyle açıkladılar: Çağımız, Güneş gibi, asal dizi yıldızları denilen yıldızların ya*şam süreleriyle çakışmaktaydı. Bir başka çağda, evrende, söz konusu fiziksel sabitleri ölçmek için etrafta bilinçli yaşam bulu*namazdı. Bu nedenle, rastlantının gerçekleştiği zamanda bilinç*li yaşam var olduğu için, rastlantının bu çağda gerçekleşmesi zorunluydu!



Güçlü antropik ilke daha da ileriye gider: Salt evrendeki uzaysal-zamansal konumumuzla değil, aynı zamanda olası evrenlerin sonsuzluğu içindeki yerimizle de ilgileniriz. Şimdi, fiziksel sabitlerin ya da fizik yasalarının, bilinçli yaşamın var olabilmesi için neden özellikle tasarımlanmış olduklarına iliş*kin sorulara yanıtlar önerebiliriz. Fiziksel sabitler ya da ge*nel fizik yasaları farklı olsaydı, bu evrende değil, başka bir evrende yaşıyor olurduk! Bu savları savunan güçlü insansıl il*ke, bence, oldukça kuşku uyandıran bir yaklaşıma sahip; göz*lenen gerçekleri (yani, parçacıkların kütlelerinin açıklanma*dığı ve gözlemlenenden farklı değerlere sahip olmaları duru*munda yaşamın, belki de olanaksız olduğu, vb. ileri sürülen parçacık fiziği kuramlarında) açıklayacak yeterince iyi ku*ramları olmayan kuramcıların zorlamayla yöneldikleri görüş*ler izlenimini veriyor. Öte yandan, zayıf insansıl ilke, nasıl kullanıldığına çok dikkat edilmesi koşuluyla, bana kusursuz görünüyor. [3]

Sizce insani (insansıl) ilke ne ifade ediyor? Düşünce ve yorumlarınız beliyorum.



Notlar





-------------





[1]İnsansıl İlkeyi Türkçe'de, İnsani İlke, İnsancı İlke ya da Antropik Prensip şeklinde duyabilirsiniz.



[2]Raşit Gürdilek, Bilim ve Teknik Mayıs 2007, ''Evren Kuramları'' eki.



[3]Roger Penrose, Kralın Yeni Usu-III: Us nerede? s. 162 TUBİTAK Popüler Bilim Kitapları. Alıntının yapıldığı kaynak.