TASRA TESKILÂTI

[bluemoon24]

Zamanla sinirlari genisleyip büyüyen Osmanli

Devleti'nin merkezden idare edilmesi

zorlasiyordu. Bu güçlügü gidermek ve halkinin ihtiyaçlarina cevap verebilmek

için, yabancilarin hâlâ hayran olduklari ve adina Osmanli Düzeni dedikleri

devlet nizami gelistirildi. Iste bu nizam sayesinde Osmanlilar, alti asirdan

daha fazla bir süre idarede kalmayi basardilar.

Osmanli Devleti'nde tasra idaresi, asagidan

yukariya köy, kaza, sancak ve beylerbeyilik olmak üzere idarî ve askerî

taksimata tabi tutulmustu. Reâya denilen köy halki da dirlik, vakif ve mülk

reâyasi olmak üzere üç sinifa ayrilmisti. Köylerin birlesmesiyle kazalar,

kazalarin birlesmesinden sancaklar, sancaklarin birlesmesinden de eyaletler

ortaya çikmisti. Bununla beraber Osmanli Devleti'nin ilk dönemlerinde eyâlet,

vilayet, liva, kaza ve nahiye gibi tabirlerin, birbirlerinin yerine kullanildigi

da olmustur. Nitekim Eyâlet-i Rûm (Sivas-Amasya) yerine Nahiye-i Rûm tabiri

kullanildigi gibi eyalet tabiri de o zamanlar için pek açik ve belli bir mânâyi

ifade etmiyordu. XV. asir ortalarinda eyâlet kelimesi, beylerbeyilikten ziyade,

küçük mintikalari gösteriyordu. Idarî teskilatta en fazla öneme sahip birimler,

kaza ve sancaklardi. Kazalarda yönetici sinif olarak kadi, alaybeyi ve subasilar

bulunurdu. Bunlardan kadilar, askerî olmayan ser'î ve hukukî hususlardan sorumlu

olduklari gibi kazanin iasesinin temini, belediye, adliye, devlet tarafindan

merkezden istenilen seylerin temin ve tedariki ile de sorumlu idiler. Subasilar,

kazanin genel güvenligini (asayisini) saglamakla vazifeliydiler. Askerî

meseleler de alaybeyinin yetkisinde idi. Beylerbeyine bagli kazalarda ise

inzibat ve askerî idare, timar subasisina aitti. Osmanli tasra teskilâti, uzun

ve çesitli merhalelerden geçtikten sonra XVI. asirda Rumeli, Anadolu, Arabistan

ve Kuzey Afrika'da en gelismis sekline ulasmisti. Osmanli eyâlet idaresi,

kendinden önceki Türk ve Müslüman devletlerine ait idarelerden bir çok temel

unsuru almis olmakla birlikte bu teskilati hayli gelistirmistir. Tasra teskilâti

bakimindan yönetici olarak dikkatleri çeken iki görevli bulunmaktadir. Bunlar:

Beylerbeyi ile Sancakbeyi isimlerini tasiyan kimselerdir.

BEYLERBEYI

Osmanli Devleti'nde mîrimîran, emirülümera ve

XVIII. yüzyildan itibaren de vali gibi kelimelerle ifade edilen beylerbeyi, çok

büyük ve itibari yüksek bir görevli idi. Osmanlilarin ilk dönemlerinde sadece

bir beylerbeyi bulunur ve bütün ordu islerinden sorumlu olurdu. Hükümdardan

sonra sözü en fazla geçerli olan o idi. Bu devlette ilk beylerbeyi olarak

bilinen kimse Orhan Gazi'nin oglu Süleyman Pasa idi. Onun vefatindan sonra bu

vazife, Lala Sahin Pasa'ya verilmisti. Fakat Sultan I. Murad zamaninda Çandarli

Halil Hayreddin Pasa'nin ordu komutanligini da eline almasi üzerine

beylerbeyilerin önemleri bir dereceye kadar azalmis gibi görünse de nüfuzlari

yine de devam ediyordu. XIV. asir boyunca beylerbeyi, tasra kuvvetlerin komutani

ve çesitli sancaklara dagilmis beylerin âmiri durumunda idi. Bu dönemde

beylerbeyiler, belli bir bölgenin idarecisi olmak yerine bütün ordu islerinden

sorumlu idiler.

Rumeli'de fetihlerin devam ettigi ve

hükümdarin da Anadolu'da bulundugu siralarda Rumeli'deki beylerin amiri olan

kisi, Rumeli Beylerbeyi haline gelmisti. Nitekim Orhan Bey'in ordu komutani olan

oglu Süleyman Pasa'nin beylerbeyi olmasi bu sekilde olmustu. Rumeli'de

fetihlerin artmasi ile Anadolu ve Rumeli'nin tek komutan ile idaresi mahzurlu

görülerek beylerbeyilik Rumeli ve Anadolu olmak üzere ikiye ayrildi. XV.

yüzyilda bu iki beylerbeyilige Rum (Sivas-Amasya) ve Karaman beylerbeyilikleri

de ilave edildi. Böylece beylerbeyilik sayisi dörde yükseldi. Yavuz devrinde

Diyarbekir, Haleb ve Sam eyâletleri teskil edildi. Kanunî'nin uzun süren

saltanati döneminde Dulkadir, Cezayir-i Bahr-i Sefid, Cezayir-i Garb, Erzurum,

Musul, Bagdad, Yemen, Budin, Basra, Van, Timasvar, Lahsa, Trablusgarb ve Habes

olmak üzere on dört yeni eyâletin teskil edildigi, II. Selim devrinde Kefe,

K.ibns, Tunus ve Trablussam olmak üzere dört eyâletin daha kuruldugu, böylece

III. Murad devrine gelindiginde 25 eyâletin teskil edilmis oldugu görülmektedir.

Daha sonraki tarihlerde beylerbeyilerin sayilari artmakla birlikte selâhiyetleri

tahdid edildi. Nitekim bölgelerindeki sancakbeylerinin tayinlerinin dogrudan

dogruya merkezden yapilmasi ve sancakbeylerinin hem yönetimde hem de seferlerde

sultanin emri ile ayri olarak görevlendirilebilmeleri, beylerbeyilerin

otoritelerini smirlandinyordu.

Beylerbeyiler, kendi bölgelerinde bütün

umur-i siyasette sultanin temsilcisi olmak, beylerbeyi divaninda askerî

hususlara dair meseleleri halletmek, güvenligi saglamak, timar tevcihi ve

terakkilerini yürütmek gibi vazifelerle yükümlü idiler. Beylerbeyiler, kendi

bölgelerindeki sancakbeyleri ile timarli sipahileri maiyetine alarak emr edilen

yerde orduya katilmak zorunda idiler. Beylerbeyi seferle görevlendirildigi zaman

yerine vekil olarak mütesellim denilen birisini birakirdi. XVI. yüzyildaki

yetkileri her ne kadar bütün sancakbeyleri, kadilar ve diger görevlilerle halk

nazarinda hakim ve vali olarak tayin edilmisse de özellikle sancakbeyleri

üzerinde sadece bir teftisten öteye gitmemistir. Eyâlet içinde sadece kendi

sancagi (merkez sancak)nin idaresinden sorumlu tutulmustu.

Iki tug ve haslari bulunan beylerbeyiler,

vilayet merkezinde otururlardi. Anadolu beylerbeyiligin merkezi Kütahya, Rumeli

beylerbeyilerinki ise Manastir sehri idi. Bunlarin kalabalik bir maiyetleri

bulunurdu. Merkezdeki adlî ve hukukî isler, kadi tarafindan görülürdü. Bölgesi

ile ilgili isler, kendi baskanliginda toplanan bir divanda görüsülürdü. Hazineye

ait isler mal defterdarinca, zeamet isleri timar kethüdasi, timar isleri ise

timar defterdarinca yerine getirilirdi.

Derece itibariyle en büyük beylerbeyi Rumeli

beylerbeyi idi. Ondan sonra Anadolu beylerbeyi gelirdi. Kanunnâmelerde

belirtildigine göre beylerbeyi olabilmek için Mal defterdari, beylik ile nisanci

olanlar, besyüz akçalik kadilar ve dörtyüz bin akça hassi olan sancakbeyleri

beylerbeyi olabilirlerdi. Rumeli beylerbeyi terfi ettigi zaman Küçük vezir

yani Divan-i Hümâyun'da sonuncu vezir olurdu. Anadolu beylerbeyi terfi ettigi

zaman da Rumeli Beylerbeyi olurdu. XVI. yüzyil ortalarina dogru istikrarli bir

sekil alan Osmanli eyâletleri, sâlyâneli (= yillikli) ve sâlyânesiz (=

yilliksiz) olmak üzere iki kisma ayrilmisti. Sâlyânesiz eyaletler daha çoktu.

Bunlar: Rumeli, Budin, Anadolu, Karaman, Dulkadir, Sivas, Erzurum, Diyarbekir,

Haleb, Sam ve Trablussam eyaletleri idi. Bunlarin mahsulati, has, zeamet ve

timara ayrilmis olup, hazine ve defterhaneden idare edilmekteydiler. Sâlyâneli

eyâletler ise Misir, Habes, Bagdad, Basra, Yemen ve Kaptanpasa eyâletlerindeki

bazi sancaklar ile Trablusgarb, Tunus ve Cezayir eyâletleri idi. Bunlarin

mahsulati has, zeamet ve timara ayrilmayarak dogrudan dogruya hazine tarafindan

yillik olarak beylerbeyi, sancakbeyi, asker vesairenin maaslari ayrildiktan

sonra kalani devlet hazinesine gönderilirdi.

Osmanli Devleti'nde eyâletler, 40-50 senelik

uzun bir arastirma ve tekemmül döneminden sonra askerî, siyasî ve idarî

gelismeler ile zaruretler sonucunda kuruluyorlardi. Nitekim Cezayir-i Bahr-i

Sefid, Kibns, Budin, Özi gibi eyaletlerin kurulusu, bu ifadelerin musahhas

örnekleridir.

SANCAKBEYI

Kelime olarak birçok mânâya gelen Sancak,

Osmanli tasra teskilatinda kazalarin birlesmesiyle tesekkül eden ve sancakbeyi

denilen görevli tarafindan yönetilen idarî birimin adidir. XV. yüzyilda yaygin

bir sekilde kullanilan sancak terimi, özellikle XVI. asirda idarî bir birim

olarak Osmanli kanunnâmelerinde yer aldigi ve hazirlanan Tahrir Defterlerinde

her birinin, kendine has ayri ayri kanunnâmelerinin bulundugu

görülmektedir.

Bir tug sahibi olan sancakbeylerinin haslari

vardi. Bunlar, bir harp vukuunda sancagi dahilindeki timarli sipahilerin

toplanma mahalli olan yerlerde (Rumeli'de Isakçi ovasi) toplanmasini saglayip

beylerbeyinin komutasi altinda harbe götürmekle mükelleftiler. Ayrica bunlar,

mintikalarindaki serbest timar yerlerinden baska, idareleri altindaki

sancaklarin hem idarî, hem askerî, hem de asayis islerinden sorumlu idiler. Keza

bunlar, kalpazanlikla mücadele etmek, özel görev için gelen devlet memurlarina

yardimci olmak ve görevlerinde kendilerine kolaylik saglamak gibi vazifelerle de

yükümlü idiler. Sancaktaki suçlularin cezalandirilmasi da sancakbeylerine

verilmisti. Nitekim kanunnâmede tutulan kimesneyi sancakbeyi suçuna göre

hakkindan gele denilmektedir. Buna karsilik sancakbeyleri idarelerinde bulunan

sancakta islenen cürümlerin vergilerinin tamamini veya bir kismini alirlardi.

Bazi sancaklarda da Çift resmi ve Resm-i arûsâne gibi vergilerden paylari

vardi.

Sancakbeylerinin dereceleri, sahip olduklan

has gelirine göre tayin edilirdi. Kanunnâmelerde belirtildigi gibi bunlara

dörtyüz bin akçaya kadar has verilmekteydi. Ogullarina ise otuz bin akçalik

zeamet baglanirdi. Sancakbeyleri protokolda bütün agalarin üstünde bir yere

sahiptiler. Devlet merkezindeki yeniçeri agasi, nisanci, mir-i alem gibi hizmet

sahipleri, sancak beyi olurlarsa besyüz veya dörtyüz bin ile tayin

edilirlerdi.

Kaynak: Osmanli tarihi