Bilgi Ekonomisinin Olası Mikro Ekonomik Etkilerinin Teorik Analizi

[bluemoon24]

Ekonominin üçlü sac ayağı olarak nitelendirdiğimiz üretim

tüketim, dağıtım ilişkileri ve piyasa yapısı bilgi temeli üzerine yeniden

yapılanarak bilgi rekabetin temel faktörü durumuna gelmektedir.

Bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişimiyle ortaya çıkan bilgi

ekonomisinin işleyişini analiz edecek herhangi bir ekonomi teorisi henüz mevcut

değildir. Bunun için bilgiyi servet üretme sürecinin merkezine yerleştiren bir

ekonomik teori gereklidir. Bilgi ekonomisinin işleyiş kurallarını anlayabilmek

için, bilginin ekonomik değerinin nasıl oluştuğunu ve bilişim teknolojilerinin

ekonomik birimleri nasıl etkilediği çok iyi analiz edilmelidir.

Bilgi, üretim faktörü olarak kullanılırken, üretimde azalan verimler kanunu

yerine artan verimler kanunu geçerli olmaktadır. Bilgi ve iletişim teknolojileri

ile geleneksel üretim daha verimli kılınırken bilgi ekonomisi, sayısal mal ve

hizmet üretimi gerçekleştirilerek üretim kavramının kapsamı genişlemektedir. Bilgi ekonomisinde sayısal mal ve hizmetler hızla tüketim kalıbı içinde

yerini alırken on-line tüketici davranışları oluşmaya başlamıştır. Tüketici

davranışları, piyasa tarafından daha iyi analiz edilebilmektedir.

Bilgi ekonomisinde bilgi ve iletişim teknolojileri, piyasaların yapısını

değiştiren bir güç olarak ortaya çıkmaktadır. Piyasaya giriş ve çıkış önündeki

engeller azalırken bilgiye sahip olabilme kolaylığı rekabeti arttırmaktadır.

Monopolist eğilimler teknoloji merkezli sektörlere yoğunlaşmaktadır. Bu piyasa

koşullarında faaliyet gösteren firmalar değişen üretim koşullarına bağlı olarak

üretim dengelerini belirlemektedirler. Bilgi ekonomisinde varlığını sürdüren bir

firmanın kısa ve uzun dönem dengeleri de mevcut koşullara göre değişim

göstermektedir.

1. BİLGİ EKONOMİSİ'NİN DEĞERİ, YAPISI VE ÖZELLİKLERİ

1980'lerin ortasından itibaren uluslar arası alanda yaşanan gelişmelerin

günümüzde yorumlanması "bilgi ekonomisi" (information economy) denilen kavramın

ortaya çıkmasına neden olmuştur. Teknolojik gelişmeyle vücut bulan, büyük ölçüde

dijitalleşmeye ve internete bağlı olan bilgi ekonomisi tıpkı dominant bir gen

misali eski ekonomiyi, yani eski organizmayı kuşatıp yavaş yavaş yok

etmektedir.(1) Bilgi ekonomisi "bilginin (enformasyonun) başlatmış olduğu ve bu

bilginin gittikçe yoğunluk kazanan telekomünikasyon şebekeleri vasıtasıyla

iletildiği küresel bir ekonomi" olarak tanımlanabilir.(2)

1.1. Bilgi Ekonomisi'nin Değeri

Bilginin ekonomik değeri konusu, bilgi ekonomisi üzerinde araştırma

yapanların en çok üzerinde durdukları konudur. Bilginin değeri kavramının iki

bileşeni bulunmaktadır.

i. Herhangi bir nesne için kullanım değeri, kullanıcıya sağladığı yararla

ölçülür, bu ölçüt bilgi için onun anlamıdır.

ii. Değişim değeri piyasa değeridir.

Bilgi mutlak ve evrensel bir değer taşımamakta, değeri kullanan kişiye,

kullanılan zamana ve ortama göre değişmektedir. Bilginin değerinin göreceli bir

nitelik taşıması, bilginin ekonomik değerini sayısallaştıracak bir formül

bulunmasını güçleştirmektedir. Örneğin veri tek başına çok az bir değer

taşımakta ancak, bu veriler karar alıcıların işine yarayacak enformasyon ve

bilgiye dönüştükten sonra değer kazanmaktadır.

Bilgi ekonomisinde, bilginin ekonomik değer kazanmasındaki en büyük faktör,

bilişim sistemleridir. Verinin işlendikten sonra değer kazanması bilişim

teknolojilerinin bilginin değer kazanmasında önemli bir yere sahip olduğu

gerçeğini ortaya çıkarmaktadır.

1.2. Bilgi Ekonomisi'nin Yapısı

Bilgi bütün ekonomik sistemlerin temelinde yer almaktadır. Bilgi ekonomisini

diğer ekonomilerden ve sanayi ekonomisinden ayıran fark, bilginin üretim

faktörleri içinde birincil önceliğe sahip olması ve bilişim sistemleri

yardımıyla bilginin üretiminde ve kullanımındaki artıştır.

Bilgi ekonomisi, ekonominin temel yasalarının değiştirmekten çok, mikro ve

makro birimlerde bir zihniyet ve anlayış değişikliği getirmektedir. Bilginin

ekonomik davranışı konusundaki çalışmalar giderek artmış olmakla birlikte, bilgi

ekonomisinin işleyişini analiz edecek herhangi bir ekonomi teorisi henüz mevcut

değildir. Ne Klasik iktisat teorileri nede bu günün Keynes'çi ve Friedman'ın

parasalcı iktisat teorileri bilgi ekonomisinin işleyişini analiz edememektedir.

Bilgi ekonomisinin yapısını analiz edebilmek için; bilgiyi servet üretme

sürecinin merkezine yerleştiren bir ekonomik teori gereklidir.(3)

1.3. Bilgi Ekonomisi'nin Özellikleri

Bilgi bölünebilme, kendi kendini besleme, kullanıldıkça değerinin azalmaması

tersine değerinin artması gibi diğer üretim faktörlerinin sahip olmadığı farklı

ve üstün özelliklere sahiptir. Bilgi ekonomisinde bilginin bu kadar hızlı

artmasının en önemli nedeni bilişim teknolojilerinin hızla gelişimi ve

yaygınlaşmasıdır. Bilgi ekonomisinde önemli olan bilginin verimli kullanımıdır

ki, bu da bilginin bilgiye uygulanmasını gerektirir.

Bilgi ekonomisini diğer ekonomilerden farklılaştıran genel özellikler şu

şekilde sıralanabilir:

1. Bilgi: Bilgi ekonomisinde malların ve hizmetlerin bilgisel içeriği önemli

ölçüde artarken, tüketici fikirleri, bilgi (information) ve teknoloji mal ve

hizmetlerin bir parçası olmaktadır. Bilgi ekonomisi insana ait know-how'ın

üretilen tüm mal ve hizmetlere nasıl uygulanacağını gösteren bir ekonomidir.

Bilgi ekonomisinde ekonomiye ait artı değerler kas gücünden çok beyin gücüyle

oluşturulmaktadır.(4)

2. Dijitalleşme: Bilgi ekonomisi bir dijital ekonomidir. İnsanların

haberleşmesi, hükümet kararlarının gönderilmesi, işletme faaliyetleri, fon

değişimleri vb. birler ve sıfırlara dayalı dijital kodlamalar yardımıyla

gerçekleştirilmektedir. Analog haberleşme araçları da (raporlar, toplantılar,

telefon görüşmeleri, dizaynlar vb.) dijital kodlara dönüştürülerek ilgililerin

hizmetine sunulmaktadır.

3. Dışsallık: Herhangi bir ekonomik faaliyet sonucu yaratılan fayda, üçüncü

kişileri de olumlu veya olumsuz bir biçimde etkileyebilmektedir. Eğer üçüncü

kişiler, her hangi bir bedel ödemeden mal ve hizmet üretiminden olumlu bir

şekilde etkileniyorsa pozitif dışsallık, olumsuz bir biçimde etkileniyorsa

negatif dışsallık söz konusudur. Bilgi ekonomisi bu bağlamda pozitif

dışsallıkları ifade etmektedir. Bilgi ekonomisinde dışsallık temel olarak, aynı

ürünün kullanılan miktarı arttıkça ürünün değerinin arttığı görüşüne dayanır.

Ayrıca ürünün kullanıcı sayısı arttıkça piyasa aracılığı ile fiyatların ve

maliyetlerin düştüğü, verimliliğin de arttığı görülmektedir.

4. Küreselleşme: Bilgi temel kaynak olunca ve bilgiye ışık hızında ulaşma

gerçekleşince ülke ekonomilerinin birbirleriyle etkileşimleri artmakta,

dolayısıyla dünyada tüm ülke ekonomilerinin yer aldığı bir küresel ekonomik

yapıya doğru olan eğilim hızlanmaktadır.

2. BİLGİ'NİN ÜRETİM FONKSİYONU VE ÜRETİM ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

Bilgi ekonomisi, ekonominin üçlü sac ayağı olarak nitelendirdiğimiz üretim,

tüketim ve dağıtm ilişkilerini ve ekonomik yapının tümünü bilgi temeli üzerine

yeniden yapılandırmaktadır.

2.1. Bilgi Ekonomisi'nin Üretim Fonksiyonu Üzerindeki Etkileri

Üretim fonksiyonu, belirli bir üretim teknolojisinde her girdiden belli bir

miktar kullanıldığında, ne kadar ürün elde edileceğini gösteren bir

fonksiyondur.(5)

Bilgi ekonomik bir kavramdır. Bilginin üretim faaliyetleri üzerindeki etkisi

bir üretim faktörü olarak üretim fonksiyonuna dahil edilmesiyle belirlenebilir.

Bilgi; üretim fonksiyonunun tanımlanmasında kabul edilen temel varsayımlar göz

ardı edilmeden, üretim fonksiyonundaki değişikliklerin incelenmesi için diğer

iki temel üretim faktörüne (emek, sermaye) üçüncü bir faktör yada değişken

olarak dahil edilebilir.

Kısaca; TÜ = f (K,L) şeklinde ifade edilen klâsik üretim fonksiyonu;

TÜ = F (K,L,I) şekline dönüşmüştür.

TÜ = Üretim

K= Üretime katılan sermaye miktarı.

L = Üretime katılan emek miktarı.

I = Information (teknolojik gelişme katsayısı) (bilgi katsayısı)

Bilginin üretim faktörü haline dönüştürülmesi üç şekilde gerçekleşebilir.(6) · Klasik üretim süreçlerinin, mal yada hizmetlerin sürekli olarak

iyileştirilmesi.

· Daha önce var olan bilginin sürekli olarak işlenmesi yoluyla ondan yeni ve

farklı üretim süreçlerinin, mal ve hizmetlerin elde edilmesi.

· Daha önce var olmayan yeni bilginin geliştirilmesi suretiyle yeni

ihtiyaçların, üretim süreçlerinin, mal ve hizmetlerin ortaya konulması kısaca

gerçek yeniliğin yapılması.

Bilgi diğer üretim faktörlerinin aksine kullanıldıkça, yayıldıkça

verimliliği ve paylaşıldıkça miktarı artan bir faktördür. Bilgi diğer üretim

faktörlerine göre çok daha akışkan bir özelliğe sahiptir.(7) Dolayısıyla bilgi

potansiyel olarak sınırsızdır.

Aşağıdaki şekilde öncelikle toplam ürün fonksiyonunun kısa dönemde verimlilik

artışı sonucu ve bilginin üretimde artan verimler koşulunu sağlaması sonucu

değişimi incelenmiştir. Daha sonra uzun dönemde bilginin üretim üzerindeki

etkileri değerlendirilmeye çalışılmıştır.



Şekil 1: Bilgi ve İletişim Teknolojileri İle Üretim ve Verim

Artışı

Kaynak: A. KONTSOYİANNİS, Modern Mikro İktisat, Çev: Muzaffer

SARIMEŞELİ, Teori Yayınları, Ankara, s.97

Yukarıda TÜ toplam ürün fonksiyonunun kısa dönemde statik olarak belirli bir

sabit sermaye ve bilgi seviyesi için geçerli olduğu varsayılmaktadır. Eğer

sermaye miktarı sabit kabul edilerek bilgi seviyesinde bir artış meydana gelirse

Lı miktar kullanılan emek faktörünün TÜ'e olan katkısı Üı'den Ü2'ye artmaktadır.

Üretim miktarındaki bu artış bilginin verimliliği arttırması sonucu

gerçekleşmiştir.

Bilginin üretimde artan verimleri geçerli kılması sonucu toplam ürün

fonksiyonunun şekli değişecektir. Teknik olarak üretimde artan verimlerin

geçerli olması; değişken girdi kullanımı arttıkça toplam ürünün (TÜ) artan

oranda artması şeklinde ifade edileceği için, toplam ürün (TÜ) fonksiyonu

aşağıdaki gibi çizilebilir.



Şekil 2: Üretimde Bilgi ve İletişim Teknolojileri Sonucu

Artan Verimlerin Geçerli Olması

Kaynak: Sadık ACAR, Uluslararası Reel Ticaret, Teori,

Politika, DEÜ yay. İzmir, 2000.

Üretimde artan verimleri ifade eden toplam ürün fonksiyonunun birinci ve

ikinci türevleri pozitif değerler alacaktır. Diğer bir ifadeyle marjinal ürün

değeri pozitif, artan değerler alacak ve sıfır olmayacaktır. Bu durumda marjinal

maliyet ve ortalama maliyet eğrileri negatif eğimli eğriler olacaktır.

Tüm üretim faktörlerinin değişken olduğu uzun dönem dikkate alındığında;

bilginin üretim faktörlerinin verimlilikleri üzerinde etkili olarak ölçek

artışına karşılık daha fazla ürün artışı yaratılmasına neden olabileceği

söylenebilir. Teknik gelişmenin sağladığı verimlilik artışını "eş ürün" eğrileri

yardımıyla göstermek mümkündür. Yeni bilgi birikiminin ortaya koyduğu üretim

teknolojisinin kullanılmasıyla üretim faktörleri arasındaki bileşim oranı da

değişime uğrayacaktır.(8)



Şekil 4: Üretim Teknolojisindeki Değişim Sonucu Verimlilik

Artışı

Kaynak: Zekai ÖZDEMİR, Mikro İktisadi Analiz, Der Yayınları, 2. Baskı,

İstanbul 2000, s. 175

Görüldüğü gibi teknolojideki değişim sonucu eş-ürün paftası değişikliğe

uğramış ve yeni eş ürün paftasında faktör bileşimleri üretimi (örneğe göre) %50

artmıştır.

2.2. Bilgi Ekonomisi'nin Üretim Üzerindeki Etkileri

Üretim fonksiyonunda; üretimin artması, üretim sürecine gittikçe daha çok

miktarda üretim faktörü (emek, sermaye) katılması ile sağlanmaktadır. Ancak bu

üretim faktörlerinin kısa dönemde veri, uzun dönemde ise sınırlı oluşu, ayrıca

daha çok emek kullanımının kıtlığı sabit sermayeye bağlı oluşu, ekonomik büyüme

için başka yollar aranmasına neden olmuştur. İktisat tarihi incelendiğinde bu

soruya teorik olarak ilk cevabın A.Smith tarafından "verimlilik" olarak

verildiği görülmektedir.(9)

Geleneksel üretimde gerek üretimin ilk aşaması gerekse devam eden tekrar

üretim aşamaları her seferinde önemli miktarlarda maliyet unsurları

taşımaktadır. Aynı zamanda, çoğu geleneksel üretimde mal ve hizmet üretimi

katlanılan ilk maliyetler geri kazanılabilir maliyetlerdir. Bu anlam itibariyle

batık-maliyet değildir.

Sayısal üretimde bilginin üretim faktörü olarak etkisi geleneksel üretime

nispeten daha yoğundur. Bilginin üretim faktörü haline dönüşümünde söz konusu

olan özellikle ikinci ve üçüncü durum yani daha önce varolan bilginin sürekli

olarak işlenmesi yoluyla ondan yeni ve farklı üretim süreçlerinin, mal ve

hizmetlerin elde edilmesi ile gerçek yeniliğin yapılması süreci sayısal malların

üretiminde temel unsur olarak görülmektedir.

Sayısal mal ve hizmet üretiminde maliyet yapısı geleneksel üretimden

farklılıklar göstermektedir. Sayısal malların üretimi başlangıçta genellikle

yüklü miktarda yatırım gerektirmektedir. Bu yatırımlar "batık maliyet" olarak

adlandırılabilir. Batık maliyet kavramı ile yatırımdan vazgeçildiği takdirde

yatırım mallarının satışı yoluyla veya başka bir yol ile geri kazanılamayan

maliyetlerden bahsedilmektedir. Ancak sayısal mallar bir kez üretildikten sonra

tekrar üretimi (veya diğer bir ifade ile kopyalanması) oldukça düşük maliyetlere

konu olmaktadır.(10)

Dolayısıyla sayısal malların üretiminde üretim miktarı arttıkça marjinal ve

ortalama maliyetlerde azalma ve artan getiri eğilimi görülmektedir. Bu tip

malların üretiminde malı geliştirmenin maliyeti önemli fakat daha sonra onu

kopyalamanın veya benzerlerini piyasaya sürmenin maliyeti son derece düşük

olduğu için marjinal maliyet çok düşük hatta sıfıra yakın olabilmektedir.

3. BİLGİ EKONOMİSİ'NİN TÜKETİM ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

İktisat kuramının iktisadi davranan insanı (Homo-Economics), para, fiyat,

pazar, kar, faiz, ücret ve yatırım gibi iktisadi kavramları ele alarak iktisadi

davranış modeline alternatif üreten insandır. İktisat biliminin temel görevi,

ihtiyaçları, kaynakları ve teknolojiyi etkin ve optimum şekilde bir araya

getirmeye çalışan birey davranışlarını incelemektir.(11)

Tüketiciler, piyasalardan ihtiyaç duydukları mal ve hizmetleri satın almak

isterler. Tüketici bir malı alırken bu malın tüketimi neticesinde faydasını

maksimum kılmak istemektedir. Aynı zamanda fayda maksimizasyonunu en düşük

maliyetle karşılamayı hedeflemektedir. Bu durumda tüketiciler en az fedakarlık

veya bedelle en fazla mal/hizmet veya fayda/tatmin elde etmek isterler.

Tüketici davranışlarını bir başka deyişle tüketim eğilimini belirleyen bir

çok faktörden söz edilebilir. Genel olarak tüketici davranışları üç temel faktör

üzerine kuruludur:

- Kültürel Etkiler: Davranış normları, sosyalleşme,

- Bireysel Etkiler. Güdülenme, duygular, öğrenme ve hatırlama, tutum,

algılama, rasyonel ve rasyonel olmayan düşünce, kişilik karakteri,

- Gurup Etkileri: Taklit etme, öneri alma, aile, sosyal etkiler, etnik ve

dinsel etkiler, sosyal sınıf, önderlerin etkisi(12)

Bilgi ekonomisi bilgi ve teknolojideki gelişmeler sonucu bazı geleneksel

malların yeni bir ihtiyacı karşılar hale gelmesine veya yeni bir ihtiyacı ortaya

koyan sayısal malların geliştirilmesine neden olmaktadır. Bilgi ve teknolojideki

gelişmeler öylesine hızlı bir şekilde gerçekleşmektedir ki; ürünlerin yaşam

süreleri kısalmakta ve bir önceki ürün ihtiyacı karşılamaz hale gelebilmektedir.

Bu durumda özellikle sayısal malların bir üst versiyonları veya yeni sürümleri

üretilmekte ve bunan uygun yüksek kapasiteli makine ve teçhizat üretimi

gerçekleştirilmektedir.

Bilgi ekonomisi tüketicilerin maksimum faydaya ulaşmalarında farklı davranış

modelleri geliştirmelerine neden olmaktadır. Tüketiciler daha önceleri ihtiyaç

duydukları mal ve hizmetleri satın almak için doğrudan firmalar ile fiziksel bir

iletişim kurmak durumundaydılar. Ancak bilgi ekonomisi tüketicilere artık mal ve

hizmetleri arz eden firmalar ile çeşitli iletişim olanakları veya internet

ortamında karşılaşarak satın alma olanağı yaratmaktadır. Bilgi ekonomisi

anlayışının henüz yerleşmediği ülkelerde tüketiciler malları dokunmak, koklamak,

denemek suretiyle satın almaktaydılar. Bilgi ekonomisinde mallar sanal ortamda

sergilendiğinden bu tür geleneksel davranış modelleri değişime uğramaktadır.

Tüketiciler için artık muhtelif hava koşullarında dükkan dükkan gezmek yerine

aranan özel ürünlerin çok kısa sürede bulunması ve eve bir iki gün içinde teslim

edilebilmesi, ödemelerin güvenli olarak yapılabilmesi, ürün ödeme iadesi, daha

uygun fiyatların seçilmesi, satış sonrası destek ve zaman tasarrufu gibi konular

söz konusudur.

Bilgi ekonomisinde tüketicilerin tüketim alışkanlıkları da bir takım

değişmelere uğramıştır. Örneğin, Televizyon yerine DVD player, adres defteri

yerine notebooklar kullanılmaya başlanmıştır. Ayrıca Bilgi ekonomide Internet

üzerinden satılan ürünlerin içinde en fazla ilgiyi kitap ve CD çekmektedir.

Ardından sırayla bilgisayar ve bilgisayar parçaları, tiyatro, sinema ve seyahat

bileti, hediyelik eşya, otel rezervasyonu, oyuncak, spor malzemeleri, elektronik

eşya ve kozmetik ürünleri tercih edilmektedir.(13) Bilgi ekonomsi ile artık tüketici için güncel olan; tüketim kolaylığı,

ihtiyaçların tatminindeki hizmet kolaylığı ve firmaların müşteri değerine önem

vermeleridir. Böylelikle tüketicilerin toplam fayda seviyelerinde ve yaşam

kalitelerinde artış meydana geleceği söylenebilir.

4. BİLGİ EKONOMİSİ'NİN PİYASA YAPISI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

Bilgi ekonomisi bir taraftan küreselleşme yoluyla geleneksel ekonomik yapıyı

deviren, diğer taraftan bilgi ve iletişim ekonomileriyle pazarın yapısını

değiştiren bir güçtür. İktisat biliminde kaynakların tahsisi ve ekonomik

kazanımların dağılımları temelinde esas model olarak "tam rekabet piyasası"

varsayılmaktadır. Ancak gerçek dünyada çok sık karşılaşılan piyasa modelinin

ise; "eksik rekabet piyasaları" olduğu gözlemlenmektedir. Eksik rekabet;

monopolist eğilimlerin yaygınlaşması, patent koruma önlemleri, mevzuatlar gibi

teknik ve yönetsel araçların etkisi ile oluşabilir. Oysa Bilgi ekonomide eksik

rekabet, ekonominin kendi yapısında var olan bir olgu olarak

değerlendirilmektedir.

4.1 Bilgi Ekonomisi'nin Tam Rekabet Piyasası Üzerindeki Olası

Etkileri

Bilgi ekonomisinin piyasa yapları üzerindeki olası etkileri incelenirken

öncelikle tam rekabet piyasasının temel özellikleri, daha sonra ise piyasa

dengesinin oluşumu ve fiyat tespiti kapsamında farklılıklar ortaya konulmaya

çalışılacaktır.

- Ürünün Homojen Olması Özelliği:

Tam rekabet piyasasında değişik satıcıların satışa çıkardıkları mallar

arasında bir fark olmadığı varsayılmaktadır.(14) Alıcıların gözünde firmaların

sattığı mal aynıdır. Homojenlik özelliği bulunan bir piyasada belirli bir mal

veya hizmeti üreten çok sayıda firma olsa da her birimin arasında ne objektif

olarak ne de subjektif olarak bir fark bulunmamaktadır.

Bilbi ekonomisinde ise mal ve hizmetlerin homojen olduğu söylenemez.

Özellikle sayısal mallarda aynı ürün farklı yöntemlerle üretilebilmektedir.

Bilgi ekonomisinde bazı mal ve hizmetlerin internet ortamında üretimi ve satışı

mümkündür. İnternet ortamında mal ve hizmetler web sayfaları yardımıyla satışa

sunulur. Tüketiciler bu web sayfalarından hareketle mal ve hizmet hakkında bilgi

edinir ve ürünü satın alırlar. Tüketiciler web sayfalarında reklamı yapılan

ürünün hangi firma tarafından üretildiği ve satıldığı konusuyla genellikle

ilgilenmezler.

Ancak, internet ortamında bazı mal veya hizmet üretimlerinin doğrudan doğruya

talep edenlerin kişisel tercihlerinin alınması suretiyle yapılması da mümkün

olmaktadır. Sayısal malların kişi veya firmalar için özel çözümleri içeren

üretimleri yapılmaktadır. Bu durumda kişiye özel üretim yani heterojenlik

artmaktadır.

- Atomizite Özelliği:

Tam rekabet piyasasında alıcı ve satıcıların birinin ve birkaçının piyasa

fiyatı üzerinde etkili olamayacağı kadar çok sayıda oldukları

varsayılmaktadır.(15) Bu durumda alıcı ve satıcılar piyasada oluşan fiyatı veri

olarak kabullenecek ve bireysel veya grup davranışıyla

değiştiremeyeceklerdir.(16)

Bilgi ekonomisinde ise alıcı ve satıcıların sayısı sınırlıdır. Özellikle

sayısal mal ve hizmetlerin üretimi yüksek oranda teknoloji ve bilgi içerdiğinden

bu mal ve hizmetleri üreten firma sayısı sınırlı olmaktadır. Sınırlı sayıda

firmanın (belki de bir firmanın) gerçekleştirmiş olduğu bir sayısal mal

üretiminde piyasa fiyatını da belirleme gücü olduğu görülmektedir.

Bilgi ekonomisinde sanal ortamda mal ve hizmet üretmek veya satmak isteyen

firma veya şahısların internetten yararlanma zorunluluğu söz konusudur. Oysa

internete bağlanabilecek olan bilgisayar sayısı IP numaraları ile sınırlıdır.

2002 yılı itibariyle aynı anda internete bağlanabilen bilgisayar sayısı

4,294,967,296 dır. Bu açıdan bakıldığında dünyanın nüfusuna göre aynı anda

internete bağlanabilecek bilgisayar sayısının şu anki mevcut teknoloji (bant

genişliği) ile çok sayıda olduğu söylenebilir.

- Piyasaya Giriş ve Çıkışların Serbest Olması Özelliği:

Tam rekabet piyasasında alıcıların ve satıcıların piyasaya girişlerini ve

çıkışlarını engelleyen yasal veya yasadışı hiçbir unsurun olmadığı varsayılır.

Bir kimsenin veya firmanın bir malı üretip üretmemesi, satıp satmaması satın

alıp almaması sadece kendi kararına bağlıdır.

Bilgi ekonomisinde, üretimde artan verim azalan maliyet koşullarının geçerli

olması firmaları üretim yapmaya teşvik edecektir. Aynı zamanda artan rekabet ve

küreselleşme sayesinde firmaların ihtiyaç duydukları girdileri daha ucuza ve

istedikleri yerden karşılayabilme olanaklarına kavuşmuş olmaları; bir bütün

olarak düşünüldüğünde piyasaya giriş/çıkış engellerini azaltacaktır.(17) Sanal

ortamda faaliyet göstermek isteyen kişi ve firmalar, faaliyet türlerine ve

coğrafi konumlarına göre "alan isimleri(18)" almak zorundadırlar. Alan ismi alan

kişi ve firmalar sanal ortamda faaliyet gösterebilir. Alan isimleri belirli bir

bedel (çok az) karşılığında belirli hukuki kurallar çerçevesinde alınır. Bu

açıdan bakıldığında bilgi ekonomisinde piyasaya giriş ve çıkışların belirli ölçü

ve kurallarda serbest olduğu söylenebilir.

Diğer yandan bilgi ekonomisinde özellikle sayısal malların üretiminde bu

üretimin doğal nitelikleri nedeniyle piyasaya giriş engelleri artmaktadır.

Belirli bir sayısal malın üretilebilmesi için yüksek bilgi ve teknoloji birikimi

ile başlangıçta yüksek yatırım maliyeti gerekmektedir. Sayısal mal üretildikten

sonra da çeşitli yasal düzenlemelerle (patent hakları, lisanslar) tüm fikri

hakları korunmaktadır.

- Tam Bilgi Sahibi Olma Özelliği:

Tam rekabet piyasasında alıcı ve satıcılardan her birinin, piyasa ile ilgili

her çeşit bilgiye her an sahip olduğu varsayılmaktadır. Alıcı ve satıcılar

piyasa fiyatlarını, ürünün özelliklerini anında öğrenirler. Diğer yandan tam

rekabet piyasasında alıcı ve satıcıların gelecek hakkında da bilgi sahibi

oldukları kabul edilmektedir.

Bilgi ekonomisinde ise, iletişim olanaklarının artması ve özellikle internet

hem alıcı ve satıcıların daha kolay bilgi edinmelerini sağlamakta hem de işlem

maliyetleri içinde en önde gelen bilgi edinme maliyetini azaltmaktadır. İnternet

dünyayı tek bir piyasa haline getirdiği için, en düşük fiyatı, yani piyasa

açısından en etkin fiyatı bulabilme olasılığını arttırmaktadır. Bu durum aslında

sanal piyasalarda fiyattaki farklılaşmalara karşın talebin duyarlılığının yüksek

olduğunu göstermektedir.(19) Bunun sonucunda fiyatların homojenleşme eğilimine

girdiği söylenebilir. Bilgi ekonomisinde internetten tam yararlananların piyasa

hakkında kazanımları, internetten yararlanmayanlara göre artmaktadır.

Tam rekabet piyasasında bir mal veya hizmetin arzı ve talebi yukarıdaki tam

rekabet piyasasının özelliklerine bağlı olarak fiyatı belirlemede yeterli

olacaktır. Piyasada oluşan bu fiyatı veri kabul eden firmalar için denge üretim

düzeyinin belirlenmesi teorik olarak marjinal maliyet fiyat eşitliğinde

olmaktadır.

Bilgi ekonomisinde faaliyet gösteren firmalar fiyat belirlemede güçlük

çekebilir. Özellikle sayısal mallarda ilk ürünün üretilmesinden sonraki her

üretimin maliyeti azalmakta bazı durumlarda ise sıfıra inmektedir. (MM=0).(20)

Bu durumda bilgi ekonomisinde fiyatın marjinal maliyete eşit olarak (MM=Fiyat)

belirlemesi olasılığı bulunmamaktadır. Firmalar ürünlerini öyle bir fiyattan

satmalıdırlar ki bu fiyat hem marjinal maliyetten yüksek olmalı, hem de satış

gelirleri firmanın ürün geliştirmeye harcadığı yüksek sabit maliyetleri

karşılamalıdır.

- Bilgi Ekonomisinde Tam Rekabet Piyasa Koşullarında Kısa Dönem Firma

Dengesi

Kısa dönem firmanın üretim miktarını değiştirebileceği fakat teknik

kapasitesini değiştirmeye zaman bulamayacağı dönemi kapsar. Kısa dönemde bir

endüstriye yeni firmaların girmesi veya terk etmesi için zaman olmadığı

düşünüldüğünde; firma sayısı sabit olacaktır.

Tam rekabet piyasasında fiyat firmalar için veri olduğundan, firmaların

piyasada oluşan fiyat üzerinde hiçbir kontrolü ve etkisi söz konusu değildir. Bu

anlamda firma etkileyemeyeceği fiyatı baz alarak "kar maksimizasyonu"'nu

sağlamaya çalışır. Bilindiği gibi toplam kar toplam hasılat ile toplam maliyet

arasındaki pozitif farktır. Toplam kar fonksiyonunda, gerek toplam hasılat

gerekse toplam maliyet üretim seviyesinin bir fonksiyonudur.(21)

Bilgi ekonomisinde üretim ile hasılat ve maliyet arasındaki fonksiyonel

ilişki biraz farklıdır. Bu çalışmada daha önce açıklandığı gibi; Bilgi

ekonomisinde üretimde değişken girdi miktarı arttıkça toplam ürün artan oranda

artmakta yani toplam ürün fonksiyonu sürekli pozitif eğilimli olmaktadır.

Üretim arttıkça verimin artması marjinal maliyet eğrisinin eğiminin negatif

olması demektir. Marjinal maliyet eğrisi, ortalama maliyet eğrisini de aşağı

doğru çekecek ve onun da eğimi negatif olacaktır.(22)

Bu tespitler bağlamında tam rekabet piyasasında belirlenen bir fiyat baz

alınarak olası kısa dönem firma dengesi aşağıda incelenmiştir.



Şekil 5: Bilgi Ekonomisinde Tam Rekabet Piyasa Koşullarında Kısa Dönem

Firma Dengesi

Kaynak : Sadık ACAR, Uluslararası Reel Ticaret, Teori, Politika, DEÜ

yay. İzmir, 2000.

Standart firma teorisine göre denge Marjinal Maliyet fiyat eşitliğinin

(MM=Fiyat), sağlandığı Qı üretim miktarında yani B noktasında gerçekleşir.

Fakat bu B noktası kararlı bir denge noktası değildir; çünkü B'nin sağındaki

üretim miktarlarında marjinal maliyet (MM) azalmaya devam etmektedir. Zaten

firma Qı üretim miktarında FoBAFı dikdörtgeninin alanı kadar zarar etmektedir.

Kısa dönemde üretim Q2'ye kadar arttırılabilir. Q2 üretim miktarında MM=0 dır.

Eldeki faktör miktarları tükendiği için ortalama maliyet ortalama hasılata eşit

olacağından (OM=OH); Toplam Maliyet de Toplam Hasılata (TM=TH) eşittir. Üretimin

daha fazla arttırılması maddeten imkansızdır. Firma C noktasında yani Q2 üretim

miktarında başabaş noktasında normal kar elde etmektedir. Sonuç olarak kısa

dönemde artan verimler firmaya bir kar garantisi getirmeyecektir. Karlılık talep

ve fiyat koşullarına göre değişecektir.

4.2. Bilgi Ekonomisi'nin Monopol Piyasası Üzerindeki Olası

Etkileri

Bilgi ekonomisinde ağırlıklı bir yeri olan teknoloji yoğun(şebeke,

telekomünikasyon) firmaların ayrılmaz bir parçası olan dışsal faktörler,

piyasaya girişi kısıtlayan en önemli engeldir. Dışsal faktörlerin yoğunluğu ve

etkisi nedeniyle piyasanın gerçek anlamda rekabetçi bir piyasa olması

beklenmemelidir. Bu tip piyasalarda ister istemez sınırlı sayıda aktör yer

alacak ve piyasanın yoğunlaşma derecesi yüksek olacaktır. Dolayısıyla bu

piyasalarda monopolist eğilimler bilgi ekonomisinin yapısından kaynaklanan doğal

monopollerdir.(23)

Bu tip piyasalarda bir kez hakimiyet kuran müteşebbislerin dış müdahale

olmadığı takdirde hakimiyetlerini güçlendirerek sürdürmeleri mümkündür. Bu

piyasalarda strateji, pazara ilk girmek ya da ilk girenlerden olmak ve en kısa

sürede pazar payını arttırmaktır. Marjinal maliyetlerin düşük olması ve hızlı

dağıtım teknikleribu sektörlerde faaliyet gösteren firmaların daha çabuk kritik

bir başarı seviyesine ulaşmalarını sağlamaktadır. Başka bir değişle bu

ekonomilerde başarı eşiği daha düşüktür.

- Bilgi Ekonomisinde Eksik Rekabet Koşullarında Kısa Dönem Firma Dengesi

Eksik rekabet piyasalarında en belirgin özellik fiyatların değişken

olmasıdır. Monopolist konumda olan bir firma daha fazla mal satmak için fiyatı

düşürmek zorundadır. Bu karşılaştığı talep fonksiyonun negatif eğilimli olması

demektir. Kısa dönemde firma dengesinin sağlanmasında iki durum söz konusu

olabilir: Birincisi talebin fiyat esnekliğinin, verimin artış hızından veya

maliyetin düşüş hızından büyük olması, ikincisi ise, aksi durumdur.



Şekil 6: Bilgi Ekonomisinde Eksik Rekabet Koşullarında Kısa Dönem Firma

Dengesi

Kaynak: : Sadık ACAR, Uluslararası Reel Ticaret, Teori, Politika, DEÜ

yay. İzmir, 2000.

Monopolist firmanın dengesi MM=MH koşulunun gerçekleştiği A noktası yani Qı

üretim miktarıdır. Ancak bu nokta firma denge noktası değildir. Çünkü A

noktasından veya Qı üretim miktarından sonra MH>MM olacaktır ki bu da firmayı

üretimi arttırmaya teşvik edecektir. O halde üretim artışının duracağı denge

noktası MM'in yatay ekseni kestiği Q2 üretim miktarı olacaktır. Bu noktada

toplam kar ise FoCBK dikdörtgeninin alanı kadar olacaktır. Talep eğrisinin şekli

aşırı toplam kar, normal kar veya zararın belirleyicisi olacaktır.

4.3. Bilgi Ekonomisi'nin Oligopol Piyasası Üzerindeki Olası

Etkileri

Bilgi ekonomisinde oligopolistik bir piyasa yapısı zamanla monopolistik bir

yapıya yönelebilir. Bunun nedeni ise bu tip piyasalarda kazanan her şeyi alır

şeklinde tanımlanan bir rekabete daha yatkın olmasıdır.

Sanal ortamda satış, fiyatların önceden ilan edilmiş olmasını gerekli

kılmaktadır. Bu nedenle tüketiciler ilgilendikleri ürünün fiyatına kolaylıkla

erişebildikleri gibi, rakip teşebbüslerde piyasa fiyatlarını daha kolay

izleyebilme imkanına kavuşabileceklerdir. Bunun sonucunda, yapısal nedenlerle

rekabetin nispeten düşük olduğu piyasalardaki fiyat değişikliklerini bir anlamda

gerçek zamanlı olarak tespit etmek mümkün olacaktır. Rakiplerine oranla daha

düşük bir fiyatlandırma stratejisine başlayan bir teşebbüsün bu hareketi

rakipleri tarafından hemen fark edilecek ve karşı tedbirlerin alınması

muhtemelen gecikmeyecektir. Oysa ki fiyatını düşüren teşebbüsün amacı rakipleri

buna tepki vermeden geçecek süre zarfında satışlarını arttırarak Pazar payını

yükseltmektir.(24)

Fiyat değişikliğinin rakipleri tarafından anında saptanabilmesi nedeniyle

tepkinin gecikmeden verilebilmesi, fiyat indirimi stratejisinin etkisini

azaltacaktır. Bu durumda rakip firmalar da fiyatlarında ayarlama yaparak,

fiyatını kıran firmaya müşteri kapmaya zaman bırakmayacaklardır. Bu nedenle

oligopol niteliği taşıyan müteşebbisler bilgi ekonomisinin yapısal

özelliklerinden kaynaklanan yeni durumdan olumsuz etkilenebileceklerdir. SONUÇ

Bilgi ekonomisinde bilgi ve iletişim teknolojileri üretim fonksiyonu, tüketim

kalıpları ve piyasa yapılarını etkilemektedir.

Üretimde artan verimler geçerli olurken, sayısal mal ve hizmet kullanımı

tüketim kalıbı içersinde yer almaya başlamıştır. Marjinal maliyetin sıfıra yakın

olduğu bilgi ekonomisinde kar maksimizasyonu hedefleyen firmaların karar verme

kuralları da değişmektedir.Bilgi ekonomisinde, piyasada rekabet edebilirliğin önündeki engelleri

kaldırsa da bilgi ekonomisinin doğasından kaynaklanan sebeplerle, piyasada

monopolist eğilimlerin arttığı değerlendirilmektedir.

(1) DTM, "Yeni Ekonomi",

http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/ekonomi/sayi3/yeniekon.htm

(08,11,2002)

(2) ÜLGEN Sinan, "Yeni Ekonomide Rekabet Kuralları", http://216.239.39.100/search?q=cache:5khapOmwW_IC:inet-tr.org.tr/inetconf6/tammetin

/ulgen-tam.doc+elektronik+ticaret+yeni+ ekonomi+tan%C4%B1m%C4%B1&hl=

tr&ie=UTF-8&inlang=tr (11,11,2002)

(3) SARIHAN H.İnceler, Teknoloji Yönetimi, Desnet Yayınları, İstanbul,

1998, s. 167

(4) TAPSCOTT Don, Digital Ekonomi, Çev. Ece KOÇ, Koç Sistem

Yayınları, İstanbul, Eylül 1998, s.7

(5) ÖZATEŞLER Mustafa, Ekonomi Bilimi I, Dokuz Eylül Üniversitesi

Yayınları, İzmir, 2000, s.169

(6) UZGÖREN Ergin-KARA Oğuz, "Yeni Ekonominin Üretim, Tüketim Ve Piyasa

Yapısı Çerçevesinde Olası Mikro Ekonomik Etkileri" Dumlupınar Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü dergisi, Yıl 3, Sayı 8, Kasım 2002, (Basılacak

sayı)

(7) TEKİN Mahmut-ÇİÇEK Ercan, Bilgi çağında Bilgi Toplumu ve Bilgi

Ekonomisi, www.ceterisparibus.net/kongre/kocaeli_1.htm - 28k - 12

Tem 2003

(8) UZGÖREN Ergin-KARA Oğuz, a.g.e

(9) UMRUK Noyan, "Bilimsel Ve Teknolojik Gelişme Süreci Ve Ekonomik Büyüme

İle İlgisi" http://www.msb.gov.tr/prgs/bulten/Bulten18_makale.asp?No=3

(18,10,2002)

(10) YÜREKLİ Sıtkı, ""Yeni" Ekonominin "Yeni" Ticaret Biçimi Ve Bileşenleri

: Elektronik Ticaret, Enformasyon Malları Ve E-Para", 1. Ulusal Bilgi Ekonomisi

Kongresi, Kocaeli, 2002

http://www.ceterisparibus.net/kongre/kocaeli_1.htm (12,11,2002)

(11) ÖZDEMİR Zekai, Mikro İktisadi Analiz, Der Yayınları, 2. Baskı,

İstanbul 2000, s.1

(12) GÜNEY Alptekin, "On-Line Tüketici Davranışı"

http://www.danismend.com/konular/

pazarlamayon/PAZ-ON%20LINE%20TUKETICI%20DAVRANISI.HTM (16,10,2002)

(13) ÖZCAN Sinem, "İnternet Üzerinde En Çok Satılan Ürünler",

Informatinweek, 4-10 Ocak 2001, s.23

(14) TÜRKAY Orhan, Mikro İktisat Teorisi, İmaj Yayıncılık, 9. Baskı,

Eylül 2000 Ankara, s.154

(15) TÜRKAY Orhan, a.g.e., s.155

(16) PARASIZ İlker, Modern Mikro Ekonomi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 1998,

s.75

(17) DULUPÇU Murat, "Cybernomics İle Ekonomik Gelişme" Anahtar Gazertesi,

Eylül 2001, http://www.5mworld.com/mk5_cybereco.htm(18.12.2002)

(18) IŞIKLI Hasibe, İnternet Alan İsimleri Sistemi, Markalar ve Aalan

İsimleri Arasındaki ilişki, DPT, Şubat 2001, Ankara, s.32

(19) BOZKURT Veysel, Elektronik Ticaret, Alfa Yayınları, Şubat 2000,

s.88

(20) SAHLMAN Willam, The New Economy is Stronger Than You Think

Harvard Business Review, November / December 1999

http://www.uri.edu/artsci/ecn/mead/HPR/Overviews/Old_economy.htm

(04,02,2003)

(21) UZGÖREN Ergin-Kara Oğuz, a.g.e.

(22) Sadık ACAR, Uluslararası Reel Ticaret, Teori, Politika, DEÜ y.

İzmir,2000, s 295

(23) İŞCAN Emrah , Yeni Ekonomi, http://www.geocities.com/uretgenogrenciler/yazi/emrah06.htm

(06.15.2003)

(24) Metehan SEKBAN, "Yeni Ekonomi ve E-Ticaret",

http://www.unalsavas.kolayweb.com/794245875474.html (07.07.2003)