[Bluesky24]

Radyasyon kelimesini duymak bile çoğu insanın içinde

endişe uyandırır. Bu endişede kuşkusuz radyasyonun insan

sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri ile ilgili yayınlar,

filmler ve medya haberleri önemli rol oynar. Özellikle ikinci

dünya savaşını sona erdiren dram ve Çernobil faciası gibi

radyasyonla direkt ilgili olayların sonrasında görülen

ölümlerin yanısıra kanser hastalarında görülen artış

radyasyonun insanların gözünde korkunç bir yer edinmesine

neden olmuştur.



Radyasyon nedir?



Tüm maddeler atomlardan oluşmuştur. Atomlar ise bir çekirdek

ve etrafında dolanan elektronlardan oluşur. Çekirdek pozitif

elektrik yüklüyken elektronlar negatif yük taşırlar. Bu

artı ve eksi yükler atomu dengede tutar. Bu dengeyi sağlamak

ve sağlamlaştırmak için bazı atomlar fazla enerjilerinden

kurtulmak yani bunu yaymak zorundadırlar. Dengeye gelmemiş bir

çekirdek elktron gibi bir parça ya da sedece enerji yayarak

dengeye gelmeye çalışır. İşte atomdan ortama salınan bu

parçacık ya da enerji radyasyon olarak tanımlanır.



Radyasyon doğal yaşamın ayrılmaz bir parçasıdır.

İnsanlar ve dünya üzerinde yaşayan tüm canlılar uzaydan ve

güneşten gelen ışınlar, yer kabuğunda bulunan maddelerden

doğal olarak radyasyon alırlar. Bu doğal radyasyonun

yanısıra tıp, bilim,teknoloji ve modern yaşamın elementleri

de dünya üzerinde sürekli bir radyasyon bulunmasına neden

olur.



Ancak her radyasyon canlı dokular üzerinde zararlı etkiler

yaratmaz ya da yaratamaz.Örneğin bir çeşit radyasyon olan

elektromanyetik dalgaların kanser ya da anomali yapıcı etkisi

yoktur.



İnsanlara zararlı olan iyonize radyasyona neden olan

maddeler alfa, beta ve gamma olmak üzere 3 çeşit enerji

salınımında bulunurlar. Bunlardan alfa ışınları çok

düşük enerjilidir ve bir kağıt parçası bile bunu

durdurmaya yeter. Beta ışıları ise biraz daha yüksek

enerjiye sahiptir ve ince bir aliminyum levha tarafından etkiz

hale getirilebilir. İyonize radyasyon denildiğinde etkilediği

maddelerdeki atomların elektronlarını ayıracak enerjiye sahip

olan atomlar anlaşılır. Bu şekilde bir etki sonucu

dokulardaki DNA yapıları bozulabilir ve hücre ölümü söz

konusu olabilir.



Ancak bu etki radyasyona maruz kalma süresine, şiddetine, ve

maruz kalan vücüt bölgesine bağlı olarak değişiklik

gösterebilir. Bu faktörlere bağlı olarak vücuda giren

ışınlar hücrenin genetik yapısında değişikliğe neden

olabilir, hücre ölümüne neden olabilir ya da hiç bir zarar

vermeyebilir. Yine doz, süre ve şiddete bağlı olarak erken

etkileri ciltte kızarıklıktan kansere kadar değişebilir.

Bazı etkiler hemen ortaya çıkarken bazı etkileri uzun yıllar

sonra kendini gösterebilir.



Rontgen nedir?



X ışınları ya da röntgen ışınları temas

ettikleri maddelerin elektron kaybetmelerine yani iyonize

olmalarına neden olan yüksek enerjili radyasyondur. Bu

ışınlar tanı amaçlı kullanılan filmlerin çekilmesine

kullanılırlar.Doza bağlı olarak hücre bölünmesi ve genetik

yapısında bozulmalara neden olabilirler. Röntgen

ışınlarının da dahil olduğu iyonize radyasyona en hassas

olan hücreler hızlı bölünen hücrelerdir bu nedenle

gelişmekte olan fetus ve ona ait dokular bu ışınlardan en

fazla zarar görmesi beklenilen yapılardır.



Burada dikkat edilmesi gereken nokta sadece ışın ile temas

eden dokunun etkilenmesi ve bu ışınların vücut içinde

seyahat etmemesidir. Örneğin çekilen bir el filminde alınan

ışınlar vücüt içinde ilerleyerek rahime kadar ulaşmaz.



Radyasyon nasıl ölçülür?



Herhangi bir radyoaktif kaynaktan insan vücuduna ulaşan

radyasyonun miktari birkaç değişik birimle

ölçülmektedir.Bunlardan en sık kullanılanlar sievert, rad,

rem ve röntgen birimleridir.



Her dokunun aldığı radyasyon miktarı birbirinden farklı

olduğu için bu farklılığı dikkate alarak hesaplama yapmak

önemlidir.



Hamilelikte röntgen zararlı

mıdır?



Radyoaktif ışınlar olan X-ışınları ya da yaygın adı ile

röntgen ışınları ve bunlar kullanılarak çekilen filmler

ile tomografi gibi yöntemler vücut içinde yaşanan

patolojilerin saptanmasında son derece yararlı bilgiler veren

tanı teknikleridir. Tıbbın hemen her alanında zaman zaman

röntgen filmlerine gerek duyulur.



İyonize edici radyoaktif ışınların kullanıldığı bu

tekniklerin hamile bir kadın üzerinde kullanılması doğal

olarak olayın içinde yer alan her kişide endişe oluşturur.



Tüm tanı ve tedavi yöntemlerinde olduğu gibi röntgen

filmlerinin de potansiyel yarar ve zararları mevcuttur. Bu hem

hamile olan hem de olmayan kişiler için geçerlidir.



İyonize radyasyon hızlı bölünen ve çoğalan hücreler

üzerinde daha fazla tahrip edici etkiye sahip olduğu için

gelişmekte olan fetus üzerinde de zararlı etkileri olabilir.

Ancak bu etkilerin doz ve süreye bağlı olduğu

unutulmamalıdır.



Yapılan araştırmalarda fetusa zararlı olabilecek radyasyon

dozunun 5 rad olduğu, fetusun bu miktarın altında radyasyona

maruz kalması durumuda ise zarar görme olasılığının son

derece uzak olduğu ortaya konmuştur. 5 rad hiçbir radyoloji

tekniği ile ulaşılamayacak oldukça yüksek bir dozdur.



Amerikan Aile Hekimliği Akademisi gebelik sırasında

çekilen rontgen filmlerini güvenli olarak sınıflamaktadır.

Bunun en önemli nedeni herhangi bir tanısal rontgen fiminde

fetusa ulaşan dozun zarar verebilecek dozdan yüzlerce kez daha

az olmasıdır.



Örneğin en sık karşılaştığımız sorulardan biri olan

hamilelikte diş röntgeni konusuna baktığımızda ağızda

çekilen tam 21 adet film netcesinde bebeğe ulaşan radyasyon

dozu anne adayının doğadan güneş ışınları vb. ile 3

günde aldığı dozdan daha azdır. Bu kadar düşük bir dozun

bebekte kalıcı hasara neden olması ve ilerki dönemde kansere

yol açması yok denecek kadar düşük bir olasılıktır.



Bir başka örnek ise akciğer filmidir. Hamile bir kadın

akciğer filmi çektirdiğinde bebeğe ulaşan radyasyon dozu

ortalama 0.05 miliraddır ve bebek için riskli olabilecek dozdan

yüzlerce kez daha azdır.



Bazı sık kullanılan röntgen filmlerinin bebeğe

ulaştırdığı radyasyon dozları şu şekildedir.







İnceleme

Doz





Kafa

< 50 mrad





Boyun ve ense

< 50 mrad





Göğüs

< 50 mrad





Mammografi

< 50 mrad





Myelography

< 500 mrad





Üst gastrointestinal

< 500 mrad





Diş

0.02 mrad





IVP

1 rad





Bel

400





Pelvis

400





******

******







Görüldüğü gibi uterusa çok yakın bölgeler için

çekilen röntgen filmlerinde bile uterusa ulaşan doz zarar

verebilecek olan dozun çok daha altındadır.Hamilelikte

röntgen ışınları güvenli olarak kabul edilse bile yine de

gereksiz yere ışın almamak için film çekilirken karın

üzerine kurşun gömlek konulması önerilir.



Hamilelikte röntgen çekilmesi

ve radyasyon?



Eğer bir kadın adet gecikmesi olmadan önce ya da birkaç

günlük gecikme sırasında röntgen filmi çektirirse bu durum

tek başına gebeliği sonlandırmak için yeterli bir neden

değildir. Çünkü böyle bir durumda bebeğin etkileme

olasılığı yok denecek kadar azdır.



Radyasyona maruz kalınan radyasyon haftasına göre olası

etkiler şu şekildedir:



1. Malformasyon ve prental ölüm: En

duyarlı olunan dönem döllenmeden sonraki ilk 8 gündür. Bu

dönemde alınan radyasyon gebeliklerin %50-75'inde düşüğe

neden olurken bu düşüklerin çoğu beklenen adet kanamasından

önce meydana geldiği için genelde fark edilmez. Öte yandan

klinik olarak fark edilen gebeliklerdekidüşük oranı ise

%15-20 civarındadır. İnsanlarda 100 raddan daha fazla yani

çok yüksek oranda radyasyona maruz kalmanın etkileri konusunda

elde ver yoktur ancak hayvan deneyleri bebeğin rahimde

yerleşmesinden önce maruz kalınan 5-10 rad düzeyindeki

radyasyonun düşük ve anomalilere neden olduğunu

düşündürmektedir. Tanısal radyolojik incelemeler sırasında

alınan düşük doz radyasyonun bu tür bir etkisi

gösterilememiştir.



2. Gelişme geriliği: En duyarlı olunan

dönem döllenmeden sonraki 8-56. günlerdir. Japonya'daki atom

bombası faciasından sağ çıkanlarda yapılan incelemelerde

gebeliklerinin bu döneminde yaklaşık 25 rad radyasyona maruz

kalanlardan doğan bebeklerin daha kısa, daha hafif ve kafa

çaplarının daha küçük olduğu saptanmıştır.



3. Nörolojik etkiler: En hassas olunan

dönem döllenme sonrası 2-15 haftalardır. Yine Atom

bombasından sağ kurtulanlarda yapılan gözlemlerde en sık

karşılaşılan anomalinin mikrosefali olarak adlandırılan

kafanın küçük olması olduğu görülmüştür. Mikrosefali

genellikle zeka geriliği ile birlikte görülür ancak

radyasyona bağlı ortaya çıkan mikrosefali olgularının

sadece %25'inde zeka geriliği saptanmıştır. Bu hastalarda

alınan her rad başına mikrosefali görülme olasılığı

%0.5-1 oranında artmaktadır. Bununla beraber 8. haftadan önce

radyasyona maruz kalan ve mikrosefali olan bebeklerde ise

yapılan IQ testleri sonrası zeka geriliğine

rastlanmamaktadır.



4. Şiddetli zeka geriliği: En hassas olunan

dönem 8-15 haftalardır. Atom bombası sonrası yapılan

gözlemlerde gebeliğin 8-15. haftalarında radyasyona maruz

kalanlardan doğan bebeklerde alınan her rad başına %0.4

oranında şiddetli zeka geriliği ortaya çıktığı

gözlenmiştir. Alınan dozun 1 raddan daha düşük olduğu

durumlarda ise buduruma hiç rastlanmamıştır. Hamileliğin 7.

haftasından önce ya da 25. haftasından sonra radyasyona maruz

kalanlarda ise şiddetli zeka geriliği gözlenmemiştir.

Hamileliğin 8-25 haftalarında radyasyona maruz kalan bebeklerde

her 100 rad için IQ düzeyinde 25 puanlık bir azalma

gözlenmektedir. Bu bebeklerde yaşamlarının sonraki

dönemlerinde sara (epilepsi) hastalığına da daha fazla

rastlanmaktadır.



5. Kanser: Radyasonun en korkulan etkisi uzun

dönemde ortaya çıkan kanserlerdir. Gerçekten de yüksek doz

radyasyon kansere neden olduğu bilinen bir etkendir. Çocukluk

çağı kanserlerindeki artış açısından bakıldığında

anne karnındayken maruz kalınan her 1 rad radyasyon için bu

artış 3000'de 1 ya da 2 olmaktadır.



Hamilelik sırasında tanısal röntgen çekilmesi sonrasında

bebekte kanser görülme riski radyasyon dozu ve gebelik yaşına

göre şu şekildedir.

Kaynak: Dr. Mumcu