Edmond Halley

[bluemoon24]

Edmond Halley,günümüzde,adının verildiği kuyrukluyıldız nedeni ile anımsanır.Oysa bu kuyrukluyıldızı kendisi keşfetmemişti.1682 yılında gördüğü bu cismin 1456,1531 ve 1607 yıllarında başkaları tarafından görülmüş olan kuyrukluyıldızla aynı olduğunu anladı.Onun yörüngesini hesapladı.Bu gök cismi





1758 yılına kadar,yani ölümünden 16 yıl sonrasına kadar henüz adlandırılmamıştı.



Edmond Halley,1656 yılında Londra yakınlarındaki bir kasabada doğdu.O yıllar,modern düşüncenin temellerinin atıldığı ve bilim alanında önemli gelişmelerin sağlandığı dönemdi.II.Charles krallık rejimini yeniden kurduğunda 4 yaşındaydı.O günlerde doğa felsefecileri,kendi aralarında resmi bir özelliği bulunmayan bir dernek kurmuşlar ve onu Görünmez Kolej olarak nitelemişlerdi.1662 yılında II.Charles bu topluluğu onayladı.Böylece Royal Society, resmiyet kazandı.





Halley,1673 yılında Oxfordda bulunan Queens Collegea girdi.O günlerde kraliyet astronomu olan John Flamsteedin çalıştığı Greenwich Gözlemevine birkaç kez gittikten sonra çalışmalarını astronomi alanında sürdürmeye karar verdi. John Flamsteed,o sıralarda kuzey yıldızlarına ait bir katalog hazırlamayı düşünüyordu. Halley,aynı çalışmayı Güney Yarımküre için yapmayı önerdi.Babasının para katkısını ve kralın desteğini elde ettikten sonra okulunu bıraktı.1676 yılında Doğu Hindistan Kumpanyasının bir gemisi ile Güney Atlas Okyanusundaki St.Helena Adasına gitti.



Kötü hava koşulları nedeniyle projesini gerçekleştiremedi.Ama 341 tane yıldızın enlem ve boylamlarını kaydetti.Merkürün Güneş diski önünden geçişini gözlemledi.Bazı yıldızların parlaklığının geçmişteki gözlemlere oranla azaldığını belirledi.1678 yılında İngiltereye döndükten sonra düzenlediği yıldız katalogunu yayımladı.Bu katalog, Güney Yarımküredeki yıldızların ilk kez bir teleskopla gerçekleştirilen gözlemlere dayalı olarak belirlenmiş konumlarını içeriyordu.Aynı yıl Royal Society üyeliğine seçildi ve kralın da önerisi ile Oxford Üniversitesinden yüksek lisans derecesi aldı.



1684 yılında bir gün Halley, günümüzde onu hücreyi tanımlayan kişi olmasıyla hatırladığımız Robert Hooke ve hem astronom hem de mimar olan Sir Christopher Wren ile yemek yiyordu.Hepsi gezegen hareketlerinin mekanik açıklamaları ile ilgili oldukları için,gezegenleri Güneşin çevresindeki yörüngelerinde tutan kuvvetlerin belirlenmesinden söz ediyorlardı. Hooke ve Halley, gezegenleri yörüngede tutan kuvvetin,bunların arasındaki uzaklığın karesi ile ters orantılı olduğunu biliyorlardı.Ancak gözlenen gezegen hareketlerini açıklayabilecek kuramsal bir yörünge modeli kuramamışlardı.Gerçi daha önce gezegenlerin elips biçiminde yörüngeleri olduğunu duymuşlardı,ama nedenini henüz kimse anlamış değildi.Wren,bu konuya çözüm getirecek kişiye ödül vereceğini söyledi.Halley o sıralarda matematik profesörü olan İsaac Newtona danışmaya karar verdi.





Nitekim 1684 yılının ağustos ayında onun evine gitti.Tabii ki söz dönüp dolaşıp astronomiye geldi.Güneş ile herhangi bir gezegen arasındaki ilişki ele alındı.





Güneşin çekim kuvveti,gezegene olan uzaklığının karesi ile ters orantılıydı.Halley, bu durumda gezegenin nasıl bir yörünge izleyeceğini sordu.





Newton hemen cevabını verdi:Yörünge, elips şeklinde olurdu.Halley,Newtonun bu derhal ve kendinden emin cevabı karşısında şaşırmıştı.Ona nasıl bildiğini sordu.Newton sakin bir şekilde:





-Nasıl olsun.Hesaplamıştım





Dedi.Tabii ki Halley ,ondan yaptığı hesabın dökümanını istedi.Newton bütün kağıtlarını karıştırdı.Ama bulamadı.Halleyin şaşkınlıktan gözleri faltaşı gibi açılmıştı.O günlerde herkesin nedenini merak ettiği bir olayı çözmüş olan kişi, notlarını kaybetmişti.Halley bir hayli ısrar ederek Newtonun hesapları yeniden yapmasını istedi.O da kabul etti.Hatta çok daha büyük bir iş yaptı.İki sene boyunca yoğun bir çaba harcayarak en önemli eserini ortaya çıkardı:





Doğa Felsefesinin Matematik İlkeleri.



Halley,çok sayıda bilgiyi anlamlı biçimde düzenleme yeteneğine sahipti.





1686 yılında yayımladığı dünya haritası,okyanus üzerindeki etkin rüzgarları gösteren ilk meteoroloji haritasıdır.





1693 yılında Breslau kenti için hazırladığı ölüm oranı tabloları,bir nüfus içindeki ölüm oranı ile yaş grupları arasındaki bağıntıyı irdeleyen ilk çalışmadır.





1698-1700 yılları arasında Atlas Okyanusunun güneyindeki pusula sapmalarını incelemek ve uğradıkları limanların kesin enlem ve boylamlarını belirlemek için bir geziye çıktı.





1701 yılında Atlas Okyanusunun ve Büyük Okyanusun magnetik alanlarını gösteren ilk haritaları yayımladı.Bu haritada okyanusta pusulanın eşit sapmalar gösterdiği noktaları eğrilerle belirtmişti.





1704 yılında, John Flamsteedin karşı çıkmasına rağmen Oxford Üniversitesi Savilian Kürsüsüne geometri profesörü olarak atandı.





1705 yılında,Kuyrukluyıldız Astronomisinin Bir Özeti adlı kitabında,24 tane kuyrukluyıldızın parabolik yörüngelerini gösterdi.





1716 yılında Yer ile Güneş arasındaki uzaklığı doğru olarak belirleyebilmek için Venüsün Güneş diski önünden geçişinin gözlemlenmesini sağlayacak bir sistem kurdu.





1720 yılında kraliyet astronomu olarak Greenwich Gözlemevine atandı.Burada yaptığı gözlemlerde,denizde boylamların saptanmasında yararlı olacağını düşünerek Ayın meridyenden geçiş zamanını hesapladı.



Halley gerçekten çok yönlü bir bilimadamı idi Gezegenimizin tarihlendirilmesi konusundaki ilk ciddi önerilerden birisini yaptı.Dünya denizlerindeki toplam tuz miktarının,her yıl eklenen tuz miktarına bölünmesi ile elde edilecek sayının okyanusların yaşını ortaya çıkaracağını ileri sürmüştü.Böylece Yerkürenin yaşı konusunda kabaca bir fikir edinebilirdik.Ancak o tarihlerde ne denizlerde ne kadar tuz olduğu,ne de her yıl eklenen tuz miktarını bilen yoktu.Böyle bir araştırma yapma olanağı da yoktu.





Gemi kaptanlığı,kartograflık ve darphanade kontrolörlük gibi işleri yaptığı gibi derin deniz dalgıç hücresi gibi icatları da vardı.Geniş ilgi alanına afyonun etkileri bile girdiği gibi balıkları dört mevsim taze tutmaya yarayan metot da geliştirmişti.





1742 yılında öldü.





KAYNAKLAR:





A Short History of Nearly Everything





AnaBritannica