Yeryüzünün ölçümü için sonuçlanmamış bir araştı

[bluemoon24]

18.yüzyılın ilk yarısında bilim dünyası Yerkürenin yaşı,kütlesi,uzaydaki yeri ve buna benzer birçok konuyu merak ediyordu.1735 yılında Fransa Kraliyet Bilimler Akademisi Güney Amerikaya bir grup gönderdi.Hidrolog olan Pierre Bouguer ile asker-matematikçi Charles Marie de La Condamine önderliğindeki bu grup,diğer bilimadamları ve maceraperestlerden oluşmuştu.Bu Fransız grubunun amacı bir meridyen derecesinin uzunluğunu,başka bir deyişle Yerkürenin çevre uzunluğunun 360ta birini ölçmekti.Bunu elde etmek için bugün Ekvadora ait olan Quito yakınlarındaki Yarouquiden Cuencanın biraz ötesine kadar uzanan hat boyunu hesaplayacaklardı.Yaklaşık 320 kilometre olan bu hat boyunun ölçümü,Yerküre çevresinin kaç kilometre olduğunu belirleyecekti.Kullanacakları yöntem,üçgenleme idi.



Üçgenleme yöntemi,geometrik hesaplamayla ilgilidir.Bir üçgenin bir kenarının uzunluğunu ve iki köşesine ait açıları bilirsek,diğer boyutların hepsini hesaplayabiliriz.A ve B isimli iki kişi Ayın Yerküreye olan uzaklığını ölçmek isterlerse,ilk önce her ikisi dünyanın farklı yerlerine giderler.Örneğin,A kişisi Parise,B kişisi Moskovaya giderler.Her ikisi de aynı anda Aya bakarlar.Bu durumda A kişisini,B kişisini ve Ayı birleştiren bir çizgi olduğunu varsayarsak ortaya bir üçgen çıkmış olur.A kişisi ile B kişisi arasındaki taban çizgisini ve iki köşenin açılarını ölçersek üçgenin diğer unsurlarını da hesaplayabiliriz. Yeryüzü üzerinde üçgenleme ilkesi de buna benzer.Ancak üçgenin kenarları uzaya doğru gitmez,bir harita üzerinde yanyana yer alır.Bir meridyenin derecesi ölçülürken kişilerin arazi boyunca bir çeşit üçgenler dizisi oluşturması gerekir.



Fransız grubun işi rast gitmedi. Quitoda anlayamadıkları bir nedenle yerlileri kızdırdılar.Kızgın kalabalık onları şehir dışına kadar kovaladı.Bu olaydan kısa bir süre sonra keşif grubunun doktoru bir kavgaya karıştı ve öldürüldü.Botanikçinin ruh sağlığı bozuldu.Yakalandıkları ateşli hastalıklar sonucu veya çeşitli kazalar nedeniyle ölümler devam etti.Aksilikler birbirini kovalıyordu. La Condamine,izin belgelerindeki bir sorunu çözmek için Limaya gidince,grubun çalışması sekiz ay durdu.En sonunda La Condamine ile Bouguer kavga edip birbirleri ile küstüler ve birlikte çalışmaya son verdiler.Ekip iyice küçülmüştü.





Diğer taraftan herkes onlara şüpheyle bakıyordu.Yerkürenin çevresini ölçmek için niye oralara gelmişlerdi?Bu ölçümleri niye Fransada yapmıyorlardı?



Bouguer ile La Condaminenın And dağlarını seçmelerinin nedeni ekvator dairesine yakın olma istekleriydi.Ekvatorda küresellik açısından gerçek bir farklılık olup olmadığını saptamak amacında idiler.Biraz da macera ve manzara görmek istemiş olabilirlerdi.Ancak dağlar sürekli dumanlıydı.Öyle ki dumanın dağıldığı nadir zamanlarda sadece bir saat araştırma yapabilmek için haftalarca bekliyorlardı.Üstelik dağlara ulaşabilmek için hızlı akan nehirleri,balta girmemiş ormanları aşmak zorundaydılar.Kilometrelerce yol alıp o dönemde henüz haritası çıkarılmamış olan,yerleşim bölgelerinden uzakta kalmış taşlı çöllerden geçmek zorundaydılar.



Daha önceki yıllarda Newtonun yasaları bir konuda tartışma yaratmıştı.Newton kuramına göre Yerkürenin şekli tam bir küre değildir.Zira dünyamızın dönüşünden kaynaklanan merkezkaç kuvvet,kutupların hafifçe basıklaşmasına,ekvatorun ise şişkinleşmesine yol açar.Böylece gezegenimiz basık bir küre haline gelir.Bu durumda İtalyada bir meridyen derecesinin uzunluğu,İskoçyadaki bir meridyen derecesinin uzunluğu ile aynı olmayacaktır. Kutuplardan uzaklaştıkça uzunluk kısalacaktır.





Newtonun teorisi ortaya çıkmadan önce Yerkürenin çevre uzunluğunu saptama çalışmaları Fransada da yapılıyordu.Astronom Jean Picard,bir sürü alet ve saatten yararlanarak karmaşık bir üçgenleme yöntemi bulmuştu.İki yıl boyunca ülkesini gezip bu yöntemini uyguladı.1669 yılında bir derecelik meridyen yayı için ölçümünü 110,46 kilometre olarak açıkladı.Ancak bu ölçümü Yerkürenin kusursuz bir küre şeklinde olduğu varsayımı ile yapmıştı.





Daha sonra baba-oğul olan Giovanni ve Jacques Cassini, Picardın deneylerini daha geniş bir alanda tekrarladılar.Sonuçta Yerkürenin şişkin bölgesinin ekvator değil,kutuplar olduğunu söylediler.Onlara göre Newton yanılıyordu.



Fransa Kraliyet Bilimler Akademisinin Bouguer ile La Condaminei Güney Amerikaya yollamalarının asıl nedeni, Giovanni ve Jacques Cassininin bu iddiasıydı.Her iki araştırmacı on sene olumsuz koşullar altında çalıştı.Derken bir gün kendilerine bir haber geldi:Kuzey İskandinavyada ölçüm yapan bir diğer Fransız ekibi,Newtonun öngördüğü gibi kutuplara yakın bölgelerde bir derecenin daha uzun olduğunu bulmuşlardı. Yerküre,ekvator çevresinden ölçüldüğünde,kutuplar çevresinden ölçüldüğünde olduğundan 43 kilometre genişti.Bu durumda Bouguer ile La Condamine çalışmalarına son verdiler.Hemen deniz kıyısına gidip ayrı gemilerde ülkelerine doğru dönüş yoluna başladıklarında hala birbirlerine küs durumundaydılar.





Kaynak:





Bill Bryson : A Short History of Nearly Everything