Bağdat Paktı

[bluemoon24]

Kore Savaşı, Amerika

Dışişleri Bakanı'nı, komünist emperyalizmi tehlikesine karşı daha güçlü

tedbirler almaya sevketmişti. Dulles, Orta Doğu memleketlerini de bir ittifak

sistemi içinde toplamak istiyordu ve bu amaçla 1953 Mayısı'nda bütün Orta Doğu

memleketlerini teker teker ziyaret etti. Bu arada 25-27 Mayıs 1953 günlerinde

Ankara'ya da geldi ve bu ülkelerle görüşmeler yaptı.Bu sırada İngiltere

ile Mısır arasındaki Süveyş anlaşmazlığı henüz çözümlenmemiş ve Arap

memleketleriyle İsrail arasındaki münasebetler de gerginliğini muhafaza

ediyordu. Bu sebeple, Dulles, bütün Orta Doğuyu kapsayacak bir savunma

sisteminin kurulması için gerekii müsait atmosferi bulamadı ve Washington'a

dönüşünde radyo ve televizyonlarda yaptığı bir konuşmada, Arap ülkelerinin

İsrail, İngiltere ve Fransa ile olan çatışmalara bütün dikkatlerini çevirmiş

olduklarını ve bundan ötürü de Sovyet komünizmi tehlikesine hemen hiç

aldırmadıklarını söylemiş ve Bir Orta Doğu Savunma Teşkilatı meselesi, yakın

bir ihtimal olmaktan ziyade, ancak geleceğe ait bir iştir diyerek, kurmak

istediği Kuzey Seddi (Northern Tier) tasarısını ileriye attı.Fakat

Türkiye, Amerika tarafından terkedilen bu fikrin peşini bırakmadı. 27 Temmuz

1954'te, İngiltere ile Mısır arasındaki Süveyş anlaşmazlığını sona erdiren

antlaşma parafe edildi ve bu antlaşma 19 Ekim 1954'de de imzalandı.Bu

antlaşmanın ilgi çeken tarafı, 17 Haziran 1950 tarihli Arap Ligi Devletleri

Ortak Savunma Antlaşması'nı imzalayan devletlerden birine veya Türkiye'ye,

silahlı bir saldırı olması halinde, İngiltere'nin Süveyş Kanalı'na asker sokmak

hakkını kazanmasıydı.Antlaşmanın bu hükmünün ve Mısır'ın da bu hükme

rıza göstermesinin, Türkiye'yi, Orta Doğu Savunma sisteminin kurulması hususunda

büyük ümitlere sevkettiği anlaşılmaktadır. Çünkü, Irak Başbakanı Nuri Said

Paşa'nın Ankara'ya yaptığı on günlük bir ziyaret sonunda 18 Ekim 1954'te

yayınlanan bir bildiride Türkiye ile Irak'ın Orta Doğu'da bir güvenlik teşkilatı

kurmaya karar verdikleri ve Türkiye'nin Arap devletlerinin meşru menfaatlerine

aykırı bir politika izlemiyeceği bildirildi. Bu son cümle ile anlatılmak

istenilen, Türkiye'nin İsrail meselesinde Arapların meşru menfaatlerine aykırı

hareket etmiyeceği ve İsrail'i körü körüne desteklemiyeceği idi.Arap

devletlerine bir taviz verilmek isteniyordu. Irak ile Türkiye'nin bir Orta Doğu

savunma teşkilatı kurma teşebbüsleri, başta Mısır olmak üzere Arap devletleri

tarafından tepki ile karşılandı. Çünkü, İngiliz-Mısır Süveyş antlaşmasının

parafe edilmesinden sonra, Mısır, kendi liderliği altında bir Arap devletleri

bloku kurmak üzere diplomatik faaliyetini birdenbire arttırmıştı.Mısır

Milli İstikamet Bakanı Salah Salim, Ağustos ve Eylül aylarında, Bağdat da dahil

olmak üzere bütün Arap başkentlerini ziyaret ederek görüşmelerde bulunmuştu.

Yine Mısır'ın Suudi Arapistan ve Pakistanla yaptığı temaslardan sonra, Eylül

ayında, Doğu ve Batı blokları arasında bir denge unsuru olmak üzere, bir İslam

Kongresi'nin kurulması dahi söz konusu olmuştur.Şimdi Türkiye ile

Irak'ın Mısır'dan önce davranarak, bir Orta Doğu güvenlik teşkilatı kurmak için

harekete geçmeleri Başkan Nasır'ın kendi liderliği altında gerçekleştirmek

istediği Arap blokunu engelleyici nitelikte ve daha da önemlisi, Mısır'ın

liderliğini köstekleyici nitelikte idi. Bunun için Mısır'ın tepkisi sert oldu.

Kurulacak olan güvenlik teşkilatına katılmıyacağını hemen

açıkladı.Mısır'ın bu tutumu diğer Arap ülkelerini de etkiledi ve bunlar

Türk-Irak teşebbüsüne karşı çekingen bir durum aldılar. Bu durum da Türkiye ile

Irak'ın teşebbüsünü köstekleyici nitelikte idi. Bu sebeple Türkiye Başbakanı

Menderes, 1955 Ocak ayında Şam ve Beyrut'u ziyaret etti. Suriye kurulacak pakta

katılmayı reddetti. Lübnan ise, Mısır ile Suriye'nin bu redleri karşısında, bu

pakta katılmaya birdenbire karar veremedi.Orta Doğu Güvenlik Paktı

meselesi, Arap Ligi Konseyi'nin 22 Ocak-6 Şubat 1955 arasında yaptığı toplantıda

tartışma konusu oldu. Mısır, Suriye ve Suudi Arapistan Pakt'a karşı şiddetli

cephe aldılar. Irak ise Pakt fikrini savundu. Lübnan ile Ürdün uzlaştırıcı bir

rol oynamak istedilerse de, Konsey toplantısı sonuç vermeden dağıldı. Bu durum

karşısında Türkiye ve Irak 24 Şubat 1955 de Bağdat Paktı'nı

imzaladılar.Taraflar arasında güvenlik ve savunma konusunda işbirliği

yapılmasını öngören bu Pakt'ın 5'inci maddesine göre, bu Pakt'a her devlet

katılabilirdi. Yalnız şu şartla ki, bu devletin ya bir Arap Ligi üyesi olması

veya taraflarca tanınmış olması gerekmektedir. Bunun anlamı şuydu ki, İsrail

için bu Pakt'a katılma imkanı yoktu. Çünkü bir Arap devleti olan Irak İsrail'i

tanımamıştı. Şüphesiz bu hüküm, diğer Arap devletlerinin İsrail düşmanlığına

verilmiş bir tavizdi. Bağdat Paktı imza edilirken, diğer Arap devletleri ve

özellikle Lübnan ve Ürdün'ün buna katılması halinde, Mısır-Suriye blokunun izole

edilmiş olacağı va sonunda da yalnız kalan bu devletlerin, ister istemez Pakt'a

katılacakları düşünülmüştü.Fakat düşünülen gerçekleşmedi. Lübnan ve

Ürdün nezdinde yapılan teşebbüsler bir sonuç vermedi. Bununla beraber, bu iki

devlet Mısır-Suriye blokuna da katılmadılar. Pakt'ın imzasından sonra Mısır ve

Suriye, Türkiye ve Irak'a karşı geniş bir kampanya açtılar.Bağdat Paktı,

Batı emperyalizminin bir vasıtası, İsrail'e hizmet eden bir alet olarak

gösterildi. Mısır ve Suriye'nin bu kampanyasını etkisiz bırakmak için Paktın

genişletilmesine çalışıldı. 4 Nisan 1955 de İngiltere, 23 Eylül 1955 de Pakistan

ve 3 Kasım 1955'de de İran Bağdat Paktı'na katıldılar. İngiltere'nin katılması

Mısır ve Suriye'nin eline yeni bir silah verdi. Bu da Bağdat Paktı'nın

İngiltere'nin Orta Doğu'daki sömürgeciliğinin yeni bir eseri olduğu idi. İran'ın

katılması ise büyük bir şey ifade etmedi. Zira Pakistan ve İran Orta Doğu'nun

Arap kuşağına dahil değildi. Böylece Bağdat Paktı Arap devletlerinin desteğinden

tamamen mahrum kaldı. Bu da Pakt için önemli bir zaaf oldu.Öte yandan,

Arap ülkelerinde doğan muhalefet karşısında Amerika da Pakt'a katılmaya cesaret

edemedi. Bu da Pakt'ın ikinci büyük zaafı oldu. Böylece Bağdat Paktı,

gerçekleştirmek istediği gayeye oranla, çok zayıf temeller üzerine oturtulmuş

garip bir bina oluyordu.Mart 1955 başlarında bir yandan Mısır ve Suriye,

öte yandan da Mısır ve Suudi Arapistan, aralarında birer askeri pakt imzalamaya

karar verdiler. Yemen de bunlara katılacağını bildirdi. Gerçekten, 20 Ekim 1955

de Mısır-Suriye 27 Ekim 1955 de Mısır-Suudi Arapistan savunma antlaşmaları

imzalandı.21 Nisan 1956'da da Mısır-Suudi Arapistan-Yemen savunma

antlaşması imzalandı. Orta Doğu'da Bağdat Paktına karşı mukabil bir blok ortaya

çıkmış oluyordu. Her iki blokun dışında kalan Lübnan ve Ürdün de gözönünde

tutulunca, Bağdat Paktı, Orta Doğu'da ve özellikle Arap kuşağında birleştirici

bir rol oynamak isterken, bu kuşağı üç parçaya ayırmış olmaktaydı. Bu

parçalanmadan ve parçalar arasındaki rekabetten Sovyet Rusya faydalanmıştır.

Böylece Bağdat Paktı'nın bir sonucu da, Sovyetlerin Orta Doğu'ya girmesi

olmuştur.Halbuki bu Pakt Sovyet tehdidine karşı bir savunma bloku teşkil

etmek için kurulmuştu. Oysa tamamen aksi oldu. Çünkü, Mısır, Bağdat Paktı'na

karşı mukabil bir blok kurmakla da yetinmeyip, sözde İsrail'in muhtemel bir

saldırısına karşı kendisini kuvvetli bulundurmak için, 1955 sonbaharından

itibaren Sovyet Rusya ve peykleriyle silah alışverişine girişti.Suriye

Sovyetlerle yakınlık kurmakta Mısır'dan da ileriye gitti. Bu iki devlet

Sovyetler Birliğini adeta Orta Doğuya çektiler. Bu ise Orta Doğu'daki Doğu-Batı

mücadelesini daha da şiddetlendirdi. Şimdi, 1950 de faaliyet alanlarını

Avrupa'dan Uzakdoğu'ya aktaran Sovyetler Birliği, bu gelişmelerle faaliyetlerini

Uzakdoğu ve Asya'dan Orta Doğu'ya aktarmış oluyordu. Bu ise 1956'dan itibaren

Orta Doğu buhranlarını daha da şiddetlenmeye götürecektir.Orta Doğu

buhranları Bağdat Pakt'ını bambaşka bir nitelik ve gayeye götürecektir. 14

Temmuz 1958'de Irak'da patlak veren ihtilalin sonunda gerek monarşinin ve gerek

Nuri Said rejiminin yıkılması ve General Kasım'ın liderliğinde 1963 yılına kadar

devam edecek rejimin Irak'ın kaderine egemen olması üzerine, Irak Bağdat

Pakt'ından çekilmiş ve bundan sonra Pakt'ın adı değiştirilerek Merkezi Antlaşma

Teşkilatı (Central Treaty Organization - CENTO) olmuştur.CENTO ise,

faaliyetlerinin yönünü, daha ziyade üyeler arasındaki ekonomik, kültürel ve

teknik işbirliğine çevirmiş ve bunda da daha belirli başarılar kazanmıştır. Öte

yandan, Bağdat Paktı'nın geçirdiği bu nitelik değişikliği Birleşik Amerika'yı

Paktın bu yeni şekliyle çok daha yakından ve sıkı bir işbirliğine

yöneltmiştir.