Osmanlilarda Atesli Silahlar Sanayii

[bluemoon24]

Osmanli topçularinin

ileri derecedeki balistik bilgisi, ortadan ayrilabilen iki parça toplar, kusatma

ve sahra toplari, havan toplari, dört bes metre uzunlugunda, yüz kilodan agir

gülleler firlatabilen ve yirmi tona yakin agirligi olan çok büyük çapli toplar,

zamanin teknigine ve bilgisine oranla fevkalade sayilabilecek harika savas

araçlariydi.3 Osmanlilar, basta Istanbul'daki Tophane-i Amire'de

olmak üzere, belli basli merkezlerde büyük çaplarda toplar dökerken, bir yandan

da top götürmenin mümkün olmadigi yerlere, bakir ve tunç gibi top yapim

malzemesini götürerek top döktüler. Osmanlilarin uyguladigi bu sistem,

Osmanlilarin silah sanayiinde Avrupa'dan ileri seviyede oldugunu göstermektedir.

Nitekim Fransa'nin, 1493 yilindaki Italya Seferi'nde, engebeli arazi yüzünden

toplarini nakletmede büyük güçlüklerle karsilastigini ve harekatin

geciktigini,3 oysa Sultan II. Murad'in bundan 43 sene önce Akçahisar

Muhasarasi'nda, Fatih'in ise, on bes sene önce Iskodra Muhasarasi'nda toplarini

kale önünde dökerek bu meselenin üstesinden kolayca gelindigini görmekteyiz.Osmanli topçulugunun kisa zamanda bu derecede gelismesinde basta

padisahlarin (özellikle Fatih'in hem kendisinin bizzat ilgilenmesi ve hem de bu

isle ugrasan kisileri yüksek ücretle himaye etmesi) atesli silahlarin

savaçlardaki önemini ve belirleyici gücünü oldukça erken dönemde kavramalarinin

büyük payi bulunmaktadir.

Diger taraftan Osmanlilarin bu

hususta malî sikintilarinin olmamasi da, önemli faktörlerdendir. ilk dönem

padisahlarinin, devleti genisletme çabalariyla geçen mücadelelerinde savasmak

zorunda olduklari Avrupa ve Balkanlar'daki mahallî senyörlerin ve hanedanlarin

sigindigi kaleleri yikmak ve ele geçirmek için daima muhasara harbi yapmak

durumunda kalmalari sebebiyle, muhasara toplari Fatih'in saltanatinin sonuna

kadar geçen zamanda, büyük önem kazanmis ve gelisme göstermistir. Zaten,

yükselme döneminde olan Osmanlilar, Hristiyan milletlerin daima tazyik ve meydan

okumalari karsisinda silahlarini mütemadiyen gelistirmek, yenilemek ve düsmanin

silahlariyla dengelemek zorundaydilar. Ayrica Osmanlilarin Balkanlar'da ve

kismen de Anadolu'daki oldukça zengin maden yataklarina erken dönemlerde sahip

olmalari ve bunun yaninda iyi bir hazineye malik bulunmalari büyük bir avantaj

idi. Sultanlarin bu imkanlari zorlamalari, müspet yönde kanalize ederek iyi

degerlendirmeleri, bu silahlarin kisa zamanda etkili bir sekilde Osmanli

ordusunda yer almasini saglamistir.

1430'lu yillarda, Osmanli ordusunda büyük

çaplarda toplarin olduguna dair kayitlar, çok sayida yetenekli top ustalarinin

bulundugunu da göstermektedir. Zira Osmanlilar, atesli silahlarin kullaniminda

Hristiyan top yapim ustalarini kendi askerî örgütleri ile bütünlestirirken,

kendi askerlerini de ayni hizmetler için yetistirmeye itina göstermislerdir.

Mesela, Türk asilli topçu ustalari Haydar, Ismail, Muslihuddin ve Saruca gibi

isimler buna dair ilk örneklerdir. Coltado isimli bir ispanyol topçusu, 1592

yilinda yazdigi eserinde Osmanli topunun orantisiz ve kusurlu oldugunu

söylemekte, fakat yüksek kaliteli madenden yapildigini belirterek övmektedir.

Osmanli topunun ilk dönemlerdeki üstünlügü emsallerine nisbetle kalitesinin pek

farkli olmamasina ragmen neticeye çabuk ulasmak için ebatlarinin

büyüklügündeydi. Halen Londra Kulesi Müzesi'nde bulunan 1464 yilinda yapilmis

ortadan ayrilabilen iki parçali Osmanli topunun kimyasal analizi, eritme

ameliyesinin kusurlu olmasina ragmen, iyi bronzdan dökülmüs oldugunu

göstermektedir.Yine Istanbul'daki Askerî Müze ve Kültür Sitesi'nde

bulunan Kanunî Sultan Süleyman dönemine ait bir tunç topun kimyasal analizi ayni

sekilde sonuç vermistir.Osmanlilarin, erken devirlerden

itibaren Avrupa'dan atesli silahlari aktarmada gösterdikleri istekli tavra,

diger Islam devletlerinde rastlanilmamaktadir. Mesela, Osmanlilarin XV. yüzyilin

baslarindan itibaren kullanmaya basladigi tüfek, Memlüklarda 1489 tarihinden

sonra, iran'da ise Uzun Hasan (öl. 1478) zamanindadir. Digeryandan atesli

silahlari Osmanlilardan önce taniyan ve Avrupa devletleriyle eskiden beri

temasta olan Memlük Devleti Portekiz saldirilarina karsi Osmanlilardan 1511

yilinda, bir miktar atesli silah yardimi almistir. Ancak daha sonra Osmanlilarla

karsi karsiya kalinca da Rodos hakiminden barut ve tüfenk, Frengistan'dan da

yarar topçular ve tüfekçiler getirtmislerdir.Silah Yardimi

Osmanlilar, bir taraftan sahip olduklari silah

teknolojisini gelistirmek için çalisirken, diger taraftan da, bu silahlarin

kendileriyle dinî veya irkî bagi bulunan çesitli Asya ve Afrika ülkelerine

yayilmasinda köprü rolü oynadilar. Bu rol, Osmanlilarin diger islam ülkelerine

genellikle belli miktarda topçu, tüfekçi ve atesli silah uzmanlari ile top ve

tüfek yardimi yapmak seklinde olmustur. Osmanli tehlikesi karsisinda bu

devletlerden bazilarinin Avrupa'dan silah almak zorunda kalmalari da dolayli bir

roldür. Sah Abbas dönemindeki iran disinda kalan Dogu ülkeleri, etkili olarak

atesli silahlarla mücehhez bir ordu kuramamislardir. Osmanlilarin atesli

silahlari tasidiklari ülkeler arasinda ilk olarak Türkistan Hanlari, Kirim

Hanlari, Hindistan,Sumatra'da Açe Sultanligi ve Habesistan'da Sultan

Ahmed Gran'in Devleti ile Afrika'da Bornu Devleti gelmektedir. Ikinci grupta

ise, iran'da Akkoyunlu ve Safeviler, Misir'da Memlüklar

sayilabilir.Bazi Avrupa ülkelerinin yaninda Osmanlilarla da iliskisi olan

bu devletlere Osmanlilar siyasî ve dinî iliskilerine göre personel, silah, barut

ve demir gibi malzeme satarak veya hibe ederek atesli silahlar konusundaki

imtiyazli konumlarindan istifade ile Asya, Afrika ve Orta Dogu'daki

etkinliklerini artirma politikasi takip etmislerdir. Hariç ülkelere yapilan bu

yardimlarin yaninda kendi ülkesi içinde uçlarda bulunan beylerbeylerine de

gerektiginde savas malzemesi veya toptüfek yapicisi ustalar yine Istanbul'dan

gönderilmekteydi.

Osmanlilarin verdigi atesli silahlarin, özellikle Orta Asya'da

Türk Devletleri'nin iç savaslarinda Osmanlilarin destekledigi taraf açisindan

çok önemli rol oynadigi,Habesistan ve Açe'de de Portekiz ve Hollanda gibi gayri

müslim sömürgeci devletlerle savasan Islam devletlerinin muvaffakiyetinde ciddî

ölçüde tesirli oldugu görülmüstür. Tabiatiyla bütün bu yardimlar hilafet

merkezini elinde tutan Osmanlilarin, söz konusu devletler nezdindeki itibarini

artirmis ve sayginlik kazandirmistir. Memlüklara silah yardimi yapilmasi da

henüz bozulmamis olan iliskiler öncesinde onlari Hristiyan Portekizlilere karsi

savaslarinda destekleme gayesi gütmekteydi.Diger Milletlerin Durumu

Islam dünyasinda atesli silahlarin kullaniminda özel bir yeri

olan Memlüklar ile iranlilar, Avrupa devletlerinden silah almakta ve her ikisi

de Osmanlilar gibi bu silahlarin yapimi için Avrupali usta, teknisyen ve

mühendisler kullanmaktaydilar. Ancak, bu silahlari kendi milletlerinden

teknisyen ve mühendislere de ögreterek gelistirmeyi saglamada Osmanlilar kadar

basarili olamadiklarindan, mücadelelerde Osmanlilara karsi kaybettiler. Osmanli

Devleti ise, atesli silahlarin ilk olarak gelistigi Orta Avrupa ve Balkanlara

yakin olmanin ve hatta buralari oldukça erken zamanlarda fethetmenin ve diger

yandan bölgedeki madenlere sahip olmanin avantajini çok iyi bir sekilde

degerlendirmis ve neticesini almistir.

1509'da Memlük Sultani Kansu Gavri, Portekizliler ile

Kizildeniz'de savasmak için gerekli donanma malzemesini ve atesli silahi Osmanli

Devleti'nden istemistir. Osmanli Devleti de, 1511 yilinda, 400 top, 40 kantar

barut ve bir miktar bakirdan olusan bir yardim yaparak Memlüklari Hiristiyan

Portekizlilere karsi desteklemistir. Bu yardimlar arasinda gemi yapim malzemesi

yaninda asker ve arkebüzler de bulunmaktaydi. Diger taraftan Islam dünyasinda

atesli silahlarin kullaniminda önemli bir yeri olan Memlüklar, Kansu Gavri

devrinde bir reform tesebbüsünde bulunmuslarsa da Ridaniye'de, Osmanlilar

karsisinda maglup olmaktan kurtulamamislardir.

Osmanlilar, Habesistan'daki Müslüman lider Sultan Ahmed Gran'a

1527 ve 1542 yillarinda bölgedeki Hiristiyan lider ve onun destekçisi

Portekizlilerle savasmak üzere birçok atesli silah ve top yardimi yapmistir.

Sumatra'da Osmanli sultani adina hutbe okuyan Açe Sultani'na da, Hollandalilar

ve Portekizlilerle savasmasi için gönderilen yardim gemileri Istanbul'dan yola

çikmis, ancak Yemen isyani sebebiyle bu yardim yerine ulasamamistir. Bunun

yerine Osmanlilar, bir grup top yapicisini Açe'ye göndermislerdir. Bu top

ustalari, burada 200 kadar bronz top dökerek Mallaka'da Açe Sultani'nin

Portekizlilerle savasinda muvaffakiyetini saglamislardir.

Hindistan'da Osmanli topçularinin ayri bir yeri ve önemi vardi.

Sultan Bahadur Sah'in emrinde çalisan Selman Bey'in yegeni Mustafa Bayram, Rumî

Han ve kölesi Hoca Sefer Selman da Hüdavend Han ünvanlarini almislar ve bu

bölgede oldukça büyük bir üne kavusmuslardir. Kanunî Sultan Süleyman (1520-1566)

tarafindan Hind Sahi'nin istegi üzerine oraya giden Istanbullu Hüseyin Han'in

dökmüs oldugu Maliki Maidan adli 42 ton agirligindaki bronz top 1685 yilina

kadar kullanilmistir.

Iran Safevileri ise Osmanli akinlarina karsi koyabilmek için

1548 yilinda Portekizlilerle bir antlasma yaparak onlardan atesli silahlar satin

aldi. Daha önce de Akkoyunlu Hükümdari Uzun Hasan, Venediklilerden top ve atesli

silah ile birlikte bunlari kullanacak kisileri kendi ordusuna dahil ettiyse de,

1473 yilinda Fatih ile yaptigi Tercan Savasi'ni, Osmanli silahlarinin üstünlügü

sebebiyle kaybeIti. Yine 1514'teki Çaldiran Savasi'nda her iki tarafin güçleri

esit olmasina ragmen, üstün silah gücü sayesinde Osmanli ordusu galip gelen

taraf oldu. Bu neticelerden sonra 1528 yilinda Safevi Sultani Sah Tahmasib,

ingiltere'den silah ve malzeme getirmeye baslarken, bir taraftan da Rumlu

Tüfenkçiler denilen, tamami Osmanli Türkleri'nden olusan ve tüfenk kullanan bir

grup kurdu.

Osmanlilarin askerî yardim gönderdigi diger bir Müslüman devlet

Afrika ülkesi olan Bornu Devleti'dir. En parlak dönemini May idris Elevma

(1571-1603) döneminde yasayan ve gücünü Islam'in çevreye yayilmasi için kullanan

bu devlet lideri, 1576 yilinda III. Murad'a bir elçi göndererek itaat bildirdi

ve Osmanli Devleti'nden askerî ve teknik yardim istedi. Trablusgarb

Beylerbeyligi vasitasiyla yapilan yardimda birçok tüfek ve tüfekçi

gönderilmistir. Elevma, bu yardim sayesinde, çakmakli tüfeklerle donatilmis bir

ordu kurmustur.

Bastan beri verdigimiz örneklerde görüldügü gibi Osmanlilar, Istanbul'un

fethini müteakip çok sayida atesli silahlarla mücehhez bir ordu kurarak dünya

devletleri arasinda ciddi ve caydirici bir güç halini almaya baslamislardir. Bu

gücü onlara saglayan faktörlerden birisi olan atesli silahlardaki üstünlükleri

sayesinde batidaki ve dogudaki düsmanlarina karsi pek çok mücadelede muvaffak

oldular. Onyedinci asrin ortalarina kadar hiçbir Islam ülkesi atesli silah

teknolojisinde Osmanlilarin gücüne erisememisti. Avrupa devletlerinin ise

Osmanlilari yakalamalari ancak bu asrin baslarinda gerçeklesebilmistir. Çagin

savas teknolojisini çok iyi takip eden ve bunu en iyi sekilde kullanan

Osmanlilar, bu teknolojinin Müslümanlarin dünyanin dört bir yaninda muvaffak

olmalari adina kullanilmasinda elinden gelen yardimi esirgememistir. Bir

taraftan kendisi Avrupali düsmanlari ile çarpisirken, bir taraftan da,

Afrika'dan Sumatra'ya, oradan Asya'nin ve Hindistan'in ortalarina kadar

hakimiyetleri disindaki çok büyük bir cografyaya atesli silah ve asker yardimi

yaparak Müslüman devletleri gayri müslim düsmanlari karsisinda desteklemistir.

Dünya'nin üçte birine fiilen hakim olan Osmanlilar diger üçte birinde de,

kendilerine sevgi ile baglanan ülkeler sayesinde söz sahibi

olmuslardir.