IV. MURÂD HAN ve Dönemi

[bluemoon24]

Eyyûb Sultan hazretlerinin

türbesinde hocası Azîz Mahmûd Hüdâyî'nin elinden kılıç kuşandı. Yaşı küçük

olduğu için, devleti bilfiil idâre edemeyeceği görüşü hâkim olarak annesi

Mâhpeyker Kösem Sultan, saltanat nâibesi tâyin edildi.

Tahta geçtiğinde, iç ve dış

işlerdeki karışıklıklar devam ediyordu. İdârî işler karışık olduğundan, Yeniçeri

ve Sipâhi askerleri zorbalığa baş vuruyorlardı. Vasî durumunda olan annesi

Mâhpeyker Kösem Sultanın yardımı ile iş başına kıymetli devlet adamları ve

kumandanlar getirerek, ortalığı düzeltti. İran Şâhı Birinci Abbâs (1588-1629),

Osmanlı hudûdunu geçip, Bağdat'ı işgâl ederek, otuz bin Ehl-i sünnet Müslümânı

kadın, çoluk çocuk demeden kılıçtan geçirdi. Rus Kazakları ise kayıklarla

Karadeniz sâhilindeki bâzı köyleri yaktılar. 1625'te sadrâzamlığa getirilen

Hâfız Ahmed Paşa, Kazak korsanlarına ve Safevîlere karşı harekete geçti. 1625'te

Köstence'de Kazakların iki yüz elli kayığı batırılarak, dört bin kadarı

öldürüldü. Şah Abbâs'ın Bağdat'taki zulmünün önüne geçmek için 1625'te ordu sevk

edildi. 11 Kasım 1625'te Bağdat yakınlarındaki Azamiyye kurtarılarak, Bağdat

kuşatıldı. Ancak yeniçerilerin isyânıyla Bağdat kuşatmasını kaldıran Sadrâzam

Hâfız Paşa, Irak'ın kuzey ve güneyini işgalden kurtardı.

1 Aralık 1626'da Sadrâzamlığa

getirilen Kayserili Halil Paşa, tekrar başlayan Safevî saldırılarının önüne

geçmek ve Abaza Mehmed Paşanın isyanlarını bastırmak için 4 Aralık 1626'da

sefere çıktı. Serdar Halil Paşanın muvaffakiyetsizliği üzerine 6 Nisan 1628'de

Sadrâzamlığa Hüsrev Paşa getirildi. 22 Eylül 1628'de Abaza Mehmed Paşayı yola

getiren yeni sadrâzam Safevîlere karşı 5 Mayıs 1630'da Mihribân'da, 14 Temmuz

1630'da Cemhâl'da zafer kazandı. İranlılar mağlup olunca, Anadolu'da asâyiş

temin edildi.

Dördüncü Murâd Hanın yaşının

küçüklüğünden istifâde eden yeniçeriler, İstanbul'da zorbalıklarını ve ahâliye

kötü muâmeleyi artırdılar. Sadrâzam Hüsrev Paşanın azlini bahâne eden

yeniçeriler ve sipâhiler ayaklanarak saraya yürüdüler. Yeni sadrâzam Müezzinzâde

Hâfız Ahmed Paşayı öldürdüler (1632). Bundan sonra zorbaların zoru ile sadrazâm

olan Receb Paşa döneminde İstanbul'da karışıklıklar günlerce sürdü. En küçük bir

olayda Receb Paşanın tahrîkiyle harekete geçen zorbalar yeni kelleler

istiyorlardı. Diğer taraftan tahta geçtiği günden îtibâren bütün hâdiseleri

dikkatle tâkip ederek, eşkiyanın elebaşılarını tesbit eden Sultan Murâd Han, 8

Haziran 1632'de devlet idâresini bizzât eline aldı. İsyancıların elebaşısı olan

Topal Receb Paşayı öldürttü. Yeniçeri ve sipâhî ocaklarını sindirerek,

zorbalıkların önüne geçti. Kahvehâneleri ve meyhâneleri kapatarak tütünü ve

alkollü içkileri yasakladı. Emri dinlemeyenlere şiddetli cezâlar verileceğini

îlân edip, sıkı kontroller yaptı ve yaptırdı.

Lehistan Kazaklarının Karadeniz'de

Osmanlı sâhillerine ve Rumeli'de Tuna yalılarına yaptıkları saldırının önüne

geçmek için 1633 Nisanında Lehistan Seferine çıktı. Osmanlı ordusu Edirne'ye

geldiğinde, Lehistan hükûmeti sulh istedi. 1634'te imzâlanan Osmanlı-Lehistan

Antlaşmasına göre; Kazak akınlarına son verilmesi, Leh krallarının Kırım

hanlarına ve Osmanlı sultanına vergi vermesi, esirlerin karşılıklı

değiştirilmesi kabul edildi.

Sultan Dördüncü Murâd Han, Safevî

saldırılarının önüne geçmek için ordunun başında sefere karar verip,

hazırlıkları tamamladı. 18 Mart 1635'te Revan Seferine çıkan Dördüncü Murâd Han,

önceden tesbit ettirdiği zorbalardan yolu üzerindekileri cezâlandırdı. 27 Temmuz

1635'te Revan önlerine ulaştı. Sefer boyunca ordunun başında bulunup, askerlerle

alâkadar olan, kuvvet, heybet ve dehşetinden ürkülen Sultan Murâd Hana ordu

içinde büyük bir emniyet ve hürmet hissi uyandı. 28 Temmuz 1635 gecesi

başlatılan Revan kuşatmasında bütün muhârebe plânları tatbik edildi. Sultan

Murâd Hanın kuşatmanın ilk gecesi yaralanan askerleri ateş hattından geriye

çektirerek hastahâne çadırlarında, cerrahlar tarafından tedâvi ettirip,

ilâçlarının verilmesini emretmesi ve top atışlarında bulunması askerleri

coşturdu. Revan kalesini düşürmek için yapılacak umûmî taarruz öncesinde

Safevîler vire ile teslim olmak istediklerini bildirdiler. 8 Ağustos 1635'te

Revan kale muhâfızı Emirgûneoğlu Tahmasp Kulu Han, Sultan Murâd Hana kaleyi

teslim etti. Revan Kalesi tâmir edilip, içine on iki bin asker ve yeteri kadar

cephâne konularak muhâfızlığına Vezir Murtaza Paşa bırakıldı. 11 Eylül 1635'te

Tebriz şehri tekrar zaptedildi. Safevî ordusu, Osmanlılarla meydan muhârebesine

cesâret edemediğinden karşılaşılmadı. Aras Nehri taraflarındaki Zeynelli

aşîretinden bin kadar nüfûsun, Pasin-Erzurum, Tercan-Erzincan taraflarındaki boş

arâzilere iskân edilmesi emrolundu. Van ve Diyarbakır'da kalan Sultan Murâd Han,

Revan Seferine çıkışından on ay sonra 27 Aralık 1635'te İstanbul'a döndü.

Osmanlı ordusunun doğudan ayrılmasıyla; Safevîler, hududa tecâvüz ederek 1 Nisan

1636'da Revan'ı işgâl ettiler. 2 Şubat 1637'de sadrâzamlığa getirdiği Bayram

Paşayı Doğu Seferi serdarlığına tâyin eden Sultan Murâd Hanın kendisi de

hazırlıklara başladı ve 8 Mayıs 1637'de Bağdat Seferine çıktı. 16 Kasım 1638'de

kuşatmanın başladığı sırada Pâdişâhtan, daha önce ele geçirilmiş bulunan İmâm-ı

A'zam türbesini ziyâret etmesi istendi. Ancak Sultan; Bağdat, sapıkların pis

ayaklarıyla kirlenirken, gidip o yüce İmâmı ziyâretten hayâ ederim. cevâbını

verdi. Derhâl tertibât alarak muhâsaraya başladı. Şehirde Bektaş Han Türkmen'in

kumandasında 40.000 kişilik bir Safevî garnizonu bulunuyordu. Şâh Sâfî ise, atlı

kuvvetleriyle Kasr-ı Şîrîn'de olup Osmanlı muhâsarasını gün gün tâkip etmesine

rağmen müdâhaleye cesâret edemiyordu. Sultan Murâd Han, 12.000 sipâhiyi İran

içlerine sokup Şehriban bölgesini çiğnettiği hâlde, Şâhı savaş meydanına

çekemedi. Şâh, Bağdat'taki büyük kuvvetlerine güveniyor, Pâdişâhın muhâsaradan

bıkınca çekilip gideceğini zannediyordu.

Pâdişâhın ve seksen altı yaşındaki

şeyhülislâm Yahyâ Efendinin de ön safta olduğu bu kuşatmada dehşetli vuruşmalar

oldu. Muhâsaranın otuz yedinci gününde ön saflarda yalın kılıç kahramanca

çarpışarak askeri coşturan Sadrâzam Tayyar Mehmed Paşa, birkaç kuleyi ele

geçirdiği sırada alnından vurularak şehit oldu. Yerine sadârete getirilen

Kemankeş Mustafa Paşa, selefi gibi gayret edip birkaç kuleyi daha ele geçirdi.

Bu muvaffakiyetler üzerine muhâsaranın otuz dokuzuncu günü umûmî taarruza karar

verildi. Sabah erkenden başlayan şiddetli hücum karşısında kale teslim

oldu.

Böylece on dört sene on bir ay önce

bir ihânet sebebiyle Safevîlerin eline düşen Bağdat artık kesin olarak Osmanlı

idâresine geçti.

Sultan Dördüncü Murâd Han, ilk iş

olarak İmâm-ı A'zam ve Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin kabr-i

şerîflerini ziyâret etti. Bu büyük zâtların türbeleri, sapık düşünceli Safevîler

tarafından tahrip edilmiş ve eşyâları yağmalanmıştı. Pâdişâh emir verip bütün

kabirlerin ve eserlerin tâmirini bildirdi. Şeyhülislâm Yahyâ Efendiyi de, bu

işlere nezâret etmekle vazîfelendirdi. Bu zaferden sonra Bağdat fâtihi diye

anılan Dördüncü Murâd Han ordu ile Sadrâzam Mustafa Paşayı Bağdat'ta bırakarak

İstanbul'a döndü. Sadrâzam Kemankeş Mustafa Paşa, büyük bir kuvvetle İran

içlerine doğru harekete geçtiği sırada Şâhın barış isteği ile gönderdiği elçiler

geldi. Sadrâzam Kemankeş Mustafa Paşayla İran murahhasları Saru Han ve Muhammed

Kuli Han arasında yapılan görüşmeler sonrasında, aşağı yukarı bugünkü Türk-İran

sınırının tesbit edildiği Kasr-ı Şîrîn Antlaşması imzâlandı (17 Mayıs 1639). Bu

antlaşmaya göre; Bağdat, Basra ve Şehr-i zûr havâlisinden mürekkep Irak-ı Arap

Osmanlılarda, Erivan Safevîlerde kaldı. Ayrıca Safevîlerin gerek Irak, gerekse

Kars, Ahıska ve Van taraflarına saldırmayacakları, Eshâb-ı kirâmı

kötülemeyecekleri de antlaşma şartları içinde yer almıştı. Sultan Murâd Han,

doğuda İran'la meşgulken, batıdaki hâdiselerden de günü gününe haber alıyordu.

Bilhassa Venediklilerin hudut tecâvüzlerine karşı bu Cumhûriyetle bütün ticârî

münâsebetlerin kesilmesini ve hemen savaş açılmasını emretti. Ancak bu sırada

damla hastalığından muzdarip bulunan Sultanın durumu ağırlaştı. Bunun üzerine

Dîvân, emri çeşitli bahânelerle on üç gün geciktirdi. Bu arada Venedik elçisi

gelip, dîvânın bütün şartlarını kabûl etti ve savaş durduruldu.Nitekim çok

geçmeden pâdişahın hastalığı daha da artarak 8/9 Şubat 1640 günü, güneş

battıktan sonra İmâm Yûsuf Efendi Yâsîn-i şerîf okurken vefât etti. Sultanahmed

Câmii avlusunda Şeyhülislâm Yâhya Efendinin imâmlığında müezzinlerin Er kişi

niyyetine! nidâları ve Müslümanların gözyaşları arasında kılınan cenâze

namazından sonra babası Birinci Ahmed Hanın türbesine defnedildi.

Dördüncü Murâd Han Arapça ve batı

dillerine hâkim olup her türlü memleket meselesine vâkıftı. İlmi ve ilim

adamlarını çok sever, fırsat buldukça ilim meclislerine gider, onları teşvik

ederdi. Evliyâ Çelebi ve Kâtib Çelebi gibi âlimler, teşvik ettiği kimseler

arasında idi. Kur'ân-ı kerîm okumayı ve ibâdetlerini hiç ihmâl etmezdi. Dedesi

Yavuz Sultan Selim Han gibi o da Hırka-i saâdet dâiresinde Kur'ân-ı kerîm

okurdu.

Ömrünü devlete hizmet ve Allahü

teâlânın emir ve yasaklarına itâatle geçiren bu Türk Hakânı, Ehl-i sünnet

düşmanı Acemlerin pekçok iftirâlarına mârûz kaldı. Bunlar kendilerinde bulunan

zilletleri bu büyük pâdişâha da bulaştırmaya kalkıştılar. İnsanlara zulüm

ettiğini ve içki içtiğini söylediler. Halbuki devrin kaynaklarında Murâd Hanın

içki içtiğine dâir en küçük bir bilgi yoktur.

Birçok târihçinin Kânûnî sonrası en

büyük Osmanlı pâdişâhı olarak kabûl ettikleri Dördüncü Murâd Han, hep dedesi

Yavuz Sultan Selim Hana benzemeye çalışırdı. Gerçekten de birçok vasıfları

onunla uyuşurdu. Fakat Yavuz'un sâhip olduğu kıymetli devlet adamlarına ve

tecrübeye mâlik değildi. Tahta geçtiğinde hazine bomboştu. Vefâtında ise, on beş

milyon altın olup, gümüş paranın haddi hesâbı belli değildi. Avrupa baştan başa

istihbârat ağı ile örülmüştü. Avrupalıların en gizli sırları, Osmanlı Sarayına

gününde ulaşıyor ve ona göre vaziyet alınıyordu. Tahta çıktığında neye yaradığı

belli olmayan yüz bin yeniçeri varken, vefâtında itâat altına alınmış otuz beş

bin yeniçeri bulunuyordu. Dördüncü Murâd Han, bozulmuş devlet nizâmını yoluna

koymak için mülâzimlikleri kaldırdı. Timar sistemini yeniden düzene koydu.

İsrâfın önüne geçmek için kânunlar çıkarttı. Sipâhilerden zorbalıkla ele

geçirdikleri evkâf idâresini ve diğer hükûmet hizmetlerini aldı. Sipâhileri

intizam ve itâat altına alarak, bunların ve bir takım bozguncuların toplandığı

yerler olan kahvehâneleri kapatarak âsâyişi temin etti. Yeniçerilik tahsisâtının

şuna buna yemlik olması sûistimâlini kaldırarak, yeniçeriliği ıslhah etti.

Vefâtında içte ve dışta huzurlu ve îtibârlı bir devlet bıraktı.

Sultan Murâd Hanın cesâreti, her

türlü zorluğa tahammülü, keskin zekâsı, hünerleri, askerî dehâsı, atıcılık,

binicilik, silâhşörlükteki başarısı, askerleri ve tebeası tarafından çok takdir

ediliyordu. İki yüz okkalık gürzleri kolayca kaldırır, hızla giden iki atın

birinden diğerine atlar, attığı ok, tüfek mermisinden uzağa düşerdi. Devrinin

bütün silâhlarını en iyi şekilde kullanırdı.

En küçük suçları bile memleketin

selâmeti için cezâlandırmaktan çekinmeyen SultanDördüncü Murâd Hanın merhameti

de çoktu. Savaş esnâsında otağının yanına kurdurduğu seyyar hastahânelerdeki

yaralı ve hastaları ziyâret eder, onlarla yakından ilgilenirdi.Memleketin her

tarafındaki imârethânelerin vakıf şartlarına uygun şekilde çalışması, fakir ve

yetimlerin aç ve açıkta kalmaması için gayret gösterirdi.

Din ve devlet menfaatine iş yapanı

hemen mükâfatlandıran Sultan Murâd Han, pekçok hayırlı işin yanında, Topkapı

Sarayında Revan ve Bağdat köşkü gibi nâdide eserler, köprüler, kervansaraylar,

hanlar ve benzeri hayır eserleri de inşâ ettirdi.

Boğazda yaptırdığı sarayda, oğlu

Muhammed'in doğumunda yedi gece kandiller astırıp şenlikler yapıldığından,

buraya Kandilli denildi. Kavaklar'daki kaleleri yaptırdığı gibi, pekçok şehrin

de surlarını tâmir ettirdi. Bağdat'ı feth edince, İmâm-ı A'zam ve Abdülkâdir-i

Geylânî hazretlerinin türbelerinin tâmirini yaptırdı. Kâbe-i muazzamayı su

basması üzerine; Ankaralı Mehmed ile Rıdvan Ağayı Kâbe-i muazzamayı tâmirle

vazîfelendirdi.

Sultan Dördüncü Murâd Han devrinde

kazanılan zaferlerin yanında pekçok âlim, şâir, târihçi ve sanatkâr yetişerek

kıymetli eserler meydana getirmişlerdir. Bunlardan bibliyografya, târih,

coğrafya sâhasında Kâtip Çelebi ve Vekâyi-nâme sâhibi Topçular kâtibi

Abdülkâdir, Ravdat-ül-Ebrâr ve Zafernâme sâhibi Karaçelebizâde Abdülazîz,

Târih-i Gılmânî sâhibi MehmedHalîfe, teşkilât ve idâre sahasında Koçi Bey

vardır. Yine Erzurumlu Ömer, Nef'i, Azmizâde Mustafa Hâleti, Nâibî, Yahya,

Bahâî, Cevrî ve Fehim-i Kadîm, devrinde önde gelen şâirlerdir. Yine süslü nesrin

on yedinci yüzyıldaki temsilcilerinden Nergîsî de Dördüncü Murâd devrinin

meşhûrlarındandır.Bundan başka şâir olan bu pâdişâhın devrinde halk edebiyâtı

sarayca desteklenmiş, zaferlerine destanlar, ölümüne halk şâirlerince şiirler

yazılmıştır. Bu şâirlerden bâzıları saraya intisap etmişlerdir. Bunların belli

başlıları Kuloğlu, Kâtibî, Kayıkçı Kul Mustafa gibi halk şâirleridir.Yine devrin

tekke edebiyatındaki büyük temsilcisi Aziz Mahmûd Hüdâyî de, bu devrin sahasında

önde gelen şâirlerindendir. Kaynak:

http://membres.lycos.fr/ecdad/osmanli/padi$ahlar/17_muradHan4.php