ABDÜLHAMID HAN'IN BAGDAT DEMIRYOLU PROJESI

[bluemoon24]

Türkiye üzerinden ve Bagdat-Musul

istikâmetinden Medine'ye varacak demiryolu güzergâhi ucuz ve rahat bir ulasim

imkâni saglayacagi gibi, ticari hareketi artinci yeralti ve yerüstü

zenginliklerinden istifade imkânini gelistirecekti. Bir yandan

Musul-Bagdat-Medine fevkalâde imkânlarla merkeze baglanirken öte yandan Musul ve

Suriye üzerinden Iran ve Pakistan'a ayrilacak hat. Orta Asya'ya kadar ulasma

firsati temin edecekti.

Istanbul-Basra arasinda yaklasik 4

bin km'yi bulan bu proje o zamana kadar gerceklestirilen hemen bütün hatlardan

daha büyük ve kapsamlidir. Chicago'dan Los Angeles'a giden Santa Fe hattindan

(ki bu hat o tarihte 2246 km idi) ve Omaha'dan San Fransisco'ya giden Union

Pasific Demiryolu'ndan daha uzundu.

PROJENIN GAYESI

II. Abdülhamid düsmanlarinin devamli

ileri sürdükleri gibi bu projenin amaci halife lehine puan toplamak degildir. Bu

projenin teknolojik, sanayi, ticari ve ulasim yönünden askeri ve stratejik

açidan sayisiz faydasi vardir. Bundan dolayi hatiralarinda Hicaz

Demiryolu insasi benim en eski

hülyamdir. Bu yol devletimiz için sadece iktisadi bakimdan büyük fayda etmekle

kalmayacak ayni zamanda oradaki kuvvetimizi saglamlastirmaya da yarayacagindan

askeri bakimdan da gok ehemmiyetli olacaktir diyen II. Abdülhamid isin

fevkalâde suurundadir.(1)

E.M. Earle, kitabinda Sultan II.

Abdülhamid'in Bagdat Demiryolu imtiyazini verirken Aptal olmadigi, ülkesinin

çikarlarini gözettiginden bahisle sunlari yazar: Sultan Hamid ne olursa olsun,

hiçbir zaman aptal degildir. Bagdat Demiryolu imtiyazini verirken bu akilli ve

ayni zamanda otokratin bir Alman tuzagina düsmüs oldugunu düsünmek saçmalik

olur. Sultan Hamid'in vermek âdeti yoktu, vermekten kaçinmaz duruma düstügü

zaman da daima kendisi ve devleti icin sonuna kadar kâr ettirecek seyler

verirdi.(2)

Grey'in Ben diplomasiyi ondan

ögrendim(3) dedigi bir diplomat olan II. Abdülhamid nasil aptal olur? Diger

taraftan onu birçok yönlerden tenkit eden tarihci Y. Hikmet Bayur, Bagdat

Demiryolu projesinin Türk mühendis, usta ve isçisinin yetismesine vesile

oldugunu itiraf eder.

MALI KÜLFETI

Bahsedildigi kadar önemli ve uzun

demiryolunun en çetin problemi o gün için devlete yükledigi agir mali yüktü. Ama

sultanin dehasi onun da çaresini bulmustu. Müslümanlar arasi dayanismayi

saglayacakti. Ama bu muazzam projenin onlara geregi gibi anlatilmasi icap

ediyordu. Sultan, plânini 1900 yilinda açiklayinca gerekli paranin temini

yollari arandi. Herkes fedakârlik edecekti.

Örnek olarak önce kendisi sahsi

servetinden 2.5 milyon altin bagisladi. Sivil ve asker devlet memurlari

ayliklarindan % 10 vereceklerdi. Bütün dünya Müslümanlarina yapilan çagri da

semeresini verdi. Misir Hidiv'i, Iran Sah'i, Haydarabat Nizami,Okyanus

adalarindaki Müslüman cemaat ve digerleri yardima kostular. Daha sonra Istiklâl

Savasimizda da yardimimiza kosacak olan Hintli Müslümanlar büyük fedakârlik

yaparak gerekli paranin üçte birini karsiladilar. Yardim toplamak için hazine

pulu ve Düyün-ü Umümiye kanali ile tahvil çikarildi.

BATILILAR BOS DURMUYOR

Ancak Orta Dogu'nun serveti

rüyalarina giren ve bu servet için istahlanan Batililara karsi uyanik olmak

gerekiyordu. Hem ihâleleri almak hem de firsattan istifade yagmalamaya çalisacak

Haçli zihniyetli is adamlarini ilk is olarak Sultan Abdülhamid

birbirine

düsürdü. Bir hattin ihâlesini birine

veriyordu ardindan bir digerini devreye sokuyordu. Hat güzergâhinda çikarilacak

tarihi ve arkeolojik eserlerin kaçirilmamasi için gerekli talimatlari da verdi.

Ileride çok degerlenecek bu topraklarin elden çikmamasi için ve siyonistlerin

eline geçmemesi için gerekli tedbirler alindi.

II. Abdülhamid Han hat boyu

topraklari Memâliki Sahâne'den sayarak alinip satilmasina kesin yasak getirdi.

Yabancilarin topraklarda bir hak iddia etmemeleri için gizlice bir antlasma

yapti.

1904 yilina gelindiginde 4 yillik

kisa bir dönem içinde 3.5 milyon altin toplanmisti. Daha sonra bu rakam 15

milyon altina çikti.

Bir yandan dünya pazarlarina

girmemizi saglayan öte yandan demirçelik üretimini artiran bu muazzam proje

tatbikat için 18 Mârt 1902 tarihinde Sultanin emri ile Anadolu Demiryollan

Kumpanyasina verildi. Yabancilann her an bu güzel esere gölge dusürebilecegini

hesaplayan Sultan, hatlari mümkün mertebe içeriden geçiriyordu.

Asker, köylü, isçi olanlar dahil

hatta 6.000 kisi çalismaya basladi. Sonralari bu rakam 700.000'e ulasti. Isi

bilen yabancilara kilometre basi 1 para verilerek isin çabuklastirilmasi

saglaniyordu.

INGILIZLER DEVREDE

Bir taraftan umduklari neticeyi

bulamayan ve Alman

rekâbetine karsi koyamayan

Ingilizler, Irak ve Kuveyt petrol yataklarindan endise duyduklari için her

firsatta kargasa çikarmayi ihmâl etmediler. Bu sebeple Balfour kabinesinde

Demiryolu Sirketinden ayrildiklarini 1903'te resmen ilan ettiler.

Demiryolu

1904'de Hardan'a, Beyrut'a 1905'te

ise Hayfa'ya vardi. 1902'de Konya'yi ziyaret eden bir yabanci seyyah orada

demiryolu sayesinde bir ziraat makineler sergisi açildigini, halka ucuz ve

taksitle ziraat makineleri verildigini ve bunlarin tamiratinin da Eskisehir

Demiryollarinda yapildigini kaydetmektedir. Abdürresit Ibrahim Efendi adinda bir

Müslüman seyyah da 1912 yilina ait hatiratinda Hindistan, Türkistan, Çin,

Japonya ve Rusya'yi bastan basa dolastigini ifade ederek: Sultan'in adi

anildiginda her ferdin hürmet gösterdigini ve Müslümanlarin Bagdat Demiryollari

için gösterdikleri fevkalâde gayreti dile getirmektedir.

Yol çok kisa bir zaman içerisinde

yapilmasindan sonra (8 yil) 1908 yilinda tamamlandiginda Medine Gan'na

yaklasinca Sultan Abdülhamid Han mukaddes beldeye olan hürmeti dolayisiyla o

kisma özel ray dösenmesi ve 56 km'lik güzergâhta sessiz lokomotif

çalistirilmasini emretmistir. Açilisin Sultanin tahta çikisinin yildönümüne

rastlamasi için de özel bir gayret gösterilmistir. Açilistan 8 yil sonra 1916'da

yillarca bir Arap Seyhi gibi yetistirilen Ingiliz casusu Lawrens'in tertibi ile

ayaklanan Mekke Serifi Hüseyin'in baskaldirmaslyla Bagdat Demiryolu kundaklandi.

Maalesef Serif yilda 40.000 sterlin için bize arka çevirmisti. Ürdün'deki

Mani'dan Medine'ye 680 km kadar yolu Ingilizler bombaladilar. Ürdün kendi

sinirlarindaki bu yolu günümüzde halen kullanmaktadir.

1938'de Kral Abdülaziz 50.000 Hicaz

lirasi (yaklasik 350.000dolar) vaatte bulundu. Ama bir sey yapilamadi. 1946 ve

1955'de konu yine gündeme geldi. Ama bir faaliyet gösterilemedi. 1955'de 575.000

dolar ayrildi ise de insaat sirketi komünizm isnadi ile kabul edilemedi. 1972'de

Suriye ve Ürdün kendi hatlarini kullandilar. Bagdat Demiryolu tamamlaninca

toplam demiryollarimizin 1856'ya

oranla 10 kat uzadigi

kaydedilmektedir. Sultan Abdülhamid Han bu proje tamamlandiginda eseri görmek

için Hicaz'a gelecegini vaat etmis ancak mahut nifaklar ve ardi arkasi

kesilmeyen hâdiseler sebebiyle buna firsat bulamamistir. 1888'de Macaristan'in,

Istanbul ve Ankara'ya demiryollarinin bir parçasi olarak baglandigi proje

muazzam faydalar saglamistir.

FAYDALARI

Bagdat Demiryollari için 1905

senesine kadar 205.456.975 kurus 29 para gelir saglandi ve 36.267.023 kurus 36

para gider kaydedildigi ifade edilmektedir.. (Bu miktarlarin günümüze göre

degerleri hesaplanmalidir).

1907 tarihli Beyrut Salnamesi'ne göre

toplam gelir 323.990.508 kurus 7 para ve toplam gider 143.162.576

kurustur.

Böylece net gelirin 180.827.931 kuru?

84 para oldugu anlasilmaktadir. Demiryollari sebebiyle Bati'ya olan

ihracatimizin da arttigi bir vakiadir. 1888'de Almanya'ya yapilan ihracatimizm 2

milyon 300 bin mark'tan 1893'de bes yil içinde %700 oraninda artarak 16 Milyon

500 bin marka ulasmistir. 20. yüzylla girerken bu ihracat 28 milyon 900 bin mark

ile rekor seviyeye çikiyordu. (4)

Bagdat Demiryolu Projesi binlerce

yerlesim yerini gelistirdi.

Nüfuslann artmasina vesile oldu.

Bagdat Demiryollannda kalan ray ve traversleri getirenlere Ingilizlerin

agirliginca altin vaat ettikleri filmlere konu olmustur. Bugün geriye kalan

Medine-i Münevvere bahçelerinde korkuluk olarak kullanilan ray parçalari,

Ambariye Köprüsü Medine Istasyonu camisi ile kömürlü lokomotif ve ahsap

vagonlardir.

Bütün dünya Müslümanlarinin zengini

ve fakiri ile imkânin ölçüsünde destekledikleri hat umulanin üstünde bir

performansla kisa sürede bitirildi.

Hattin amaçlari söyle

özetlenebilir:

a) Hacci kolayilstirmak ehl-i Islâm'm

kemali sürat ve sihhatle ifal farizâi hacci serif edebilmeleri.

b) Yabanci saldirisi vukuunda kutsal

mahalleri korumak, bir düsmani hariciye karsi merkezi hilâfeti seniyyeden asker

yetistirilmesi maksadi âli ve dindarânesinin gerçeklestirilmesi Ingilizlerin

Süveys'i kapatip bölgeye saldirmalari halinde Osmanli Devleti zamaninda müdahale

edememesi endisesi vardi. Bu arada hatta yabanci müdahalesine engel olmak için

hükümet, hattin etrafinda Osmanli tebasi olmayanlarin hiçbir sekilde maden

isletmek, ocak açmak, ziraat yapmak veya mesken insa edip ikâmet etmek hakkina

sahip olmadiklarini ilan etmistir.

c) Demiryolu tasimacilik için

kullanilirken bölgeye gelen haci, tüccar ve diger ziyaretçiler artacaktir. Bunun

saglayacagi yarar hattin ziraat ve sebzecilige verecegi hizmetin yaninda az

kalir.

d) Tebük-Medine arasi tahil ve sebze

meyve tanmina elverislidir. Halbuki ulasim güçlügü nedeniyle ürün pazara

ulastirilamadan tarlada çürümektedir. Hatta ucuza tasinacak ürünler topraktan

alinan geliri artirir. Öte yandan demiryolu ile medeniyet götürülecek yerlerden

insanlarin egitim ve ögretim alip insanca yasamalarinda yardimci

olacaktir.

Devlet din bilgileri vermek üzere ilk

ve ortaokullar açabilecektir.

e) Demiryolu ile gelenlere hizmet

satabilecek halk gelirini artirma imkâni bulabilecegi gibi Kurban Bayrami

münasebeti ile küçük bas hayvan ticareti kolaylasacakti.

Ingilizlerin büyük bir endise ile

basindan sonuna kadar izledikleri hat, bitiminde II. Abdülhamid'in nüfuzuna

dünya Müslümanlan nezdinde büyük katkida bulunmus, Ingiliz sömürüsündeki

Müslümanlar Halifeye minnet ve sükran duygularini gönderdikleri mektuplar,

telgraflar, yazdiklari siirlerle ifade etmislerdi.

Ve....

Cennetmekân Abdülhamid Han

Hazretlerinin devri, çileler, entrikalar, oyunlarla dolu aydinlarimizin (!)

gaflet içinde bogulduklari bir devirdir. Kendisinin düsmanlarinin tasdiki ile

dahi bu kadar firâseti açik, siyasi bir dâhi olmasina ragmen Devleti Aliyye-i

Osmaniyenin çöküsüne mâni olamamistir. Devrinde

ve devrinden sonra da anlasilamamis,

talihsiz bir gönül sultanidir.

Kendisini sevmeyenler bile onun

açtigi okullarda yetismislerdir.

Birlik, beraberlik adina ta o

günlerde yapilgimiz kanal açma, yollar yapma ve demiryollari döseme gibi

çagrilarimiz bugün âdetâ unutulmustur. Eserler yok olma tehlikesi ile karsi

karsiyadir. Biz bunu Novaybe (Misir), Akabe (Ürdün),Maan, Tebük ve Medine hac

seyahâtlerimizde defalarca gördük.

Tebük-Bagdat, Tebük-Maan, Amman,

Suriye seyahâtlerimizde içimiz burkula burkula hazin seyirlerle dolu

yolculuklarimiz oldu, Ürdünlü kaptanimiz bize bu yollari hüzünle anlatti.

Çaresizlik içinde kivrandik durduk. Yollarda raylar sökülmüs, ray hatlari halen

hizmet edecek durumda, fakat isleri tas toprak dolu.

Bugünkü durum: Telefon direkleri

sehir merkezierinde kerevet haline gelmis, tastan yapilmis bos istasyon binalari

dimdik ayakta, bazi yerlerde demiryollari üzerine asfalt dökülmüs, vagon

garajlari,

otobüs garajiari haline getirilmis,

parçalanmis tahta vagonlar, camiye çok yakin olmasina ragmen musluklari

çalinmis, kapilan parçalanmis, paslanmis abdesthaneler...

Modern sistem trenleri tasiyacak

kadar ayakta olan o yollara bugün ne kadar çok ihtiyacimiz var. Bu yollarin

önemi o gün anlasilmadi ama keske bugün anlasilabilse... Bizim Osmanli torunu

oldugumuzu anlayan orta yasli bir Arabin defalarca sarilip aglamasi bende

bugünkü gibi hâlâ simsicak ve bir hicrandir. Ve sanki bana O gün öyle olsa bile

yarinlar öyle olmayacak der gibiydi. Kardeslik ruhuyla dopdolu, yarinlarin

bizim oldugunu ifade edisini gözyaslarinin damlalarinda okudum.

Allah o günlerimizi geciktirmesin.

Âmin.

Kaynaklar:

1) Eserleriyle ve Hizmetleriyle

Sultan Abdülhamid, Aydin Talay, Risâle Yay, Subat 1991, Istanbul.

2) Tarihte Türkler ve Almanlar,

Süleyman Kocabas, Vatan Yay., Eylül 1988, Istanbul.

3) I. Bardaksi, Imparatorluga Vedâ,

Ist. 1988.

4) II. Abdülhamid ve Islam Birligi,

Dr. Cezmi Eraslan, Ötüken Yay., 1992, Istanbul.