demirkırat bir demokrasinin doğuşu

[bluemoon24]

fahir atakoğlu'nun müziklerini yaptığı belgeseldir. yine aynı çalışmanın içindeki demirkırat adlı parça kesinlikle dinlenmelidir.

mehmet ali birand, can dündar, bülent uslu üçlüsünün çektiği demokrat parti dönemini anlatan 10 bölümlük belgesel. 1930 lardaki çok partili siyaset denemelerinden başlar ve 1961 de adnan menderes'in idamıyla biter. o dönemi biraz fazla iyimser anlatması, olayların tam olarak derinine inememesi gibi handikapları olsa da o dönemi anlatan çok fazla görsel yapımın olmaması olanların da fazlasıyla taraflı olması nedeniyle yakın siyasi tarihi merak eden insanlar için izlenmesi gereken bir yapımdır. m. ali birand bu belgeselin başında da söylediği gibi daha sonra 12 mart ve 12 eylül ile de ilgili belgeseller çekerek seriyi tamamlamış ve türkiye yakın tarihinin 1946 - 1983 yılları arasındaki siyasi olaylarını daha yakından tanımamız için bizlere fırsat tanımıştır. son dönemlerde pek hazetmemeye başlasam da sadece bu üç belgesel bile kendisine bir sempati duymamı sağlamaktadır.



demirkırat belgeseli için 10 bölüm dedik bu bölümlerle ilgili de bir miktar özet geçersem nelerden bahsedildiği daha iyi anlaşılabilir sanıyorum.



i. bölüm: şef



atatürk'ün çok partili hayata geçiş denemeleri, adnan menderes'in siyasete atılması, chp'nin tek parti devrinin yarattığı sıkıntılar, ismet inönü ile celal bayar arasındaki çekişme, ismet inönü'nün milli şef ilan edilmesi, dörtlü takrir, ve demokrat parti'nin ilk tohumlarının atılması.



ii. bölüm: doğuş



demokrat parti'nin kuruluşu, ilk çok partili seçimler ve açık oy gizli tasnif sisteminin sıkıntıları, seçimlere karışan şaibeler, ismet inönü'ye karşı meclisteki ilk protesto. ve yeter söz milletindir sloganının çıkış öyküsü bu bölümde anlatılıyor.



iii. bölüm: zafer



1950 seçimleri ve demokrat parti'nin iktidara gelmesi, tsk'nın ismet inönü'ye seçimleri iptal edelim teklifi ve bunun demokrat parti'deki etkileri, celal bayar'ın cumhurbaşkanı olması ve bu sefer de celal bayar'a tbmm'de yapılan ilk protesto. ilk demokrat parti kabinesi ve sıkıntıları. millete malolmuş inkılaplar mahfuz tutulacaktır cümlesi ve getirileri yani türkçe ezan. ve ordu üst yönetiminin ilk darbe planları.



iv. bölüm: iktidar



demokrat parti'nin ve adnan menderes'in kabuk değiştirmesi ve türkçe ezan ile başlayan celal bayar - adnan menderes arasındaki gizliden gizliye iktidar çekişmesi. ardından adnan menderes'in istifaya kadar gitmesi. bu sırada kasım gülek ile başlayan chp'deki değişim ve tek parti döneminin o despot havasının yerine daha halktan bir chp olma çabası. öte yandan dışta kore savaşı'na asker gönderilmesi, nato'ya üyelik ve içte de tarımda ve sanayiide gelişmelerin başlaması. tüm bunlar olurken seyhan barajıyla birlikte dsi de mühendislik yapan tanıdık bir ismin görünmesi. demokrat parti'nin muhalefete karşı ilk baskı politikaları ve haksız iktisab yasası. son olarak da 1954 seçimleri.



v. bölüm: kriz



demokrat parti'nin ikinci dönemini anlatan bu bölümde amerikan yardımlarının yavaş yavaş kesilmesi, demokrat parti'nin sert yüzünü iyiden iyiye göstermesi, çıkardıkları yasalarla basını etki altına alıp muhalefete gözdağı verme çabaları var. türk ordusunda nato askeri ayağına görev yapmaya başlayan amerikalı askerlerin ve ismet inönü'ye karşı yapılan ağır sataşmaların yarattığı huzursuzluk haliyle 1960 darbesinin de ilk planları da bu bölümde anlatılıyor. içte bakan yolsuzlukları, partiden kopmalar ve dışta kıbrıs sorunu, atatürk'ün evinin bombalanması ardından gelen 6-7 eylül olayları. adnan menderes'in tüm kabinesini feda ederek başbakanlığını kurtarması ve hilafeti bile getirebiliriz sözünün çıkışı.



vi. bölüm: baskı



demokrat parti'nin muhalefet ve basın üzerinde baskılarını iyiden iyiye arttırması, tutuklamalar, ekim 1957 seçimleri ve o seçimdeki usülsüzlükler. demokrat parti'nin muhalefetten daha az oy alması fakat tekrar tek başına iktidara gelmesi. öbür yandan darbe planlarının hızlanması ve 9 subay olayı, o esnada ırak'taki askeri darbenin menderes hükümetine etkisi. chp kurultayında açıklanan ilk hedefler beyannamesi. demokrat parti'nin açtığı vatan cephesi. 17 şubat 1959 daki uçak kazası, menderes ve ekibinin mucizevi kurtuluşu. inönü'nün menderes'e jesti ve gerilen ortamın sakinleşmesini sağlamak adına kaçırılan bir fırsat.



vii. bölüm: isyan



ismet inönü'nün diyalog kapılarının kapandığını görüp muhalefeti sertleştirmesi, öğrenci olayları, polisin öğrencilere ateş açması, askerin iktidara karşı oluşunu alenen sergilemesi, üniversite öğrencilerinin ve aydınların askerleri alenen darbeye çağırması, mitinglerde görev yapan askerlerin omuzlarda taşınması. menderes'in olaylara vakıf olamaması. sonun başlangıcı, askerlerin darbenin başına cemal gürsel'i getirme çabaları.



viii. bölüm: darbe



adından belli mk uğraştırmayın beni gece gece. darbeyi anlatıyor bu bölümde.



ix. bölüm: ada



demokrat partililerin yargılanacakları yassıadaya götürülmeleri, askerlerin yeni anayasa için çalışmaları ve milli birlik komitesinin hiç de birlik içinde olmadığının görülmesi. başlarda demokrat partililer yargılanmayacak diyen cemal gürsel'in an be an güç kaybetmesi. 14 ler vakası, darbecilerin dp'lileri gözden düşürme amaçlı propagandaları ve bu amaç için çektikleri film. celal bayar'ın r girişimi.



x. bölüm: idam



yassıada mahkemeleri, bebek davası, köpek davası, dp'lilerin idam edilmemesi için cemal gürsel ve ismet inönü'nün çabaları. mbk'ndeki amansız pazarlık. son olarak da üç idam



haliyle güzel belgeseldir. bulunup izlenmesi tavsiye olunur, bir dönemin hayatta kalan tanıklarının ağzından birebir anlatılması nedeniyle önemli bir yapıttır nazarımda.

mehmet ali birand, can dündar ve bülent çaplı üçlüsü tarafından kaleme alınan tam ismi demirkırat, bir demokrasinin doğuşu olan kitap.



doğan kitapçılık tarafından şubat 1999'da 8.baskısı yapılmıştır.

kısaca konu: türkiyenin demokrasiye geçiş sancılarıdır, gibi.



kitaptan kısa kısa



• 1946ya kadar chp karşısına tek partiden, çok partili sisteme geçiş adına üç girişimde bulunuldu. birincisi, terakkiperver cumhuriyet fırkası , ikincisi, serbest fırka , üçüncüsü, demokrat parti .



• atatürk 1934 yılında aydına geldiğinde adnan menderes dikkatini çeker ve adnan menderes aydın mebusu olur bir chpli olarak.



• inönü cumhurbaşkanı olduğunda, bayar başbakanlığa atanır fakat bir kaç ay sonra istifa etmek zorunda kalır.



• celal bayarın başkanlık yaptığı 1.olağanüstü chp kurultayında inönü değişmez başkan ilan edildi. kurultayın milli şefe bağlılık mesajını en genç aza adnan menderes okudu.



• savaşın dehşeti, milli şefin egemenliğini perçinlemiş, ismet inönü korkunun sembolu olmuştu.



• inönüyü yolda görmek mümkün değil. çankayadan inerken yollar kapanıyor. önünde motosikletler, arkasında motosikletler, gümbür gümbür bir sesle ilerliyor.



• kuyruklarda halk homurdanıyor, gazeteler milli şefi ilahlık mertebelerine yükseltiyor. "ve bu zorla yaptırılıyordu gazetelere. bazı gazeteler buna gönüllüydü...inönü ve ailesinin ayrıcalıkları otorite sağlıyordu fakat halk nezdinde de antipati oluşturuyordu"



• 8 mayıs 1945, san fransiscoda 59 ülke birleşmiş milletlerin kuruluşuna imza attılar, bu aynı zamanda demokrasiye tüm dünyada geçilmesi kararı oluyordu. aynı yıl sovyetlerle yaşanan gerginlik de yönümüzü batıya çevirme nedenlerinden biri oldu. ardından 1945de 19 mayıs nutkunda ilk kez demokrasi sinyalleri verildi inönü tarafından.



• 1947de ilk çok partili seçim yapıldı.



• dpnin kuruluş onayı için celal bayar cumhurbaşkanı yanına gider. inönü, programı alıyor ve soruyor:

- terakkiperverlerde olduğu gibi itikadi diniyeye biz riayetkarız diye bir madde var mı?

- hayır paşam, laikliğin dinsizlik olmadığı var.

- ziyanı yok. köy enstitüleriyle, ilkokul seferberliğiyle uğraşacak mısınız. yani bunlara karşı uğraşacak mısınız?

- hayır.

- dış politikada ayrılık var mı?

- yok.

- o halde tamam.



• 7 ocak 1946, demokrat parti kuruldu.



• chpli nihat erim 30 mayıs 1946 günü ulusta yayınlanan yazısında " sosyal bünyede derin rahatsızlıklar müşahede edildiğinde bunu gidermenin yolu bir müddet için hürriyet ilahının üzerine bir şal örtmek ve yukarıdan aşağı bir otorite tesis etmektir"



• seçim sırasında jandarma ve devlet otoritesine sahip olanlar "oyunu kime veriyorsun. teyyare hırsızı bayara mı vereceksin, milli mücadele kahramanı, atatürkün yakın arkadaşı inönüye mi vereceksin"



• yetersiz aday gösterebildiğinden dolayı zaten kazanamayacak olan dp, chpnin hilekarlık yaptığı 1946 seçimi daima dpnin propoganda malzemesi oldu.



• köylüler dpye verdikleri oyların eksik olmadığını ispatlamak için "hepimiz ankaraya gelelim her kişiyi oy olarak sayın" diyorlardı.



• inönüyü istanbulda onbinler karşıladı, inönü ve taraftarları çok umutluydu, fakat tüm o kalabalıklar oylarını dpye verdi.



• "hiç unutmam anadolunun ortasında bir köyde chp iki farkla kazanmış.hemen hilmi şahenkle ilk rakımızı içtik. ve tabi son rakımızı da aynı zamanda.



• hezimet yaşayan chpli gazetenin başlığı: chp iktidarı devrediyor.



• chpnin hezimeti sonrası bir haber: komutanlar inönüyle görüşüyorlardı. seçimlere komünistlerin parmağı karıştığı gerekçesiyle seçim iptal edilecekti fakat inönü sağduyusunu kullandı ve ordu durduruldu.



• anadoludan kazanıp meclise gelen dp milletvekillerinden biri en liks otellerden birinden pijama ve terliklerle çıkmış, otelin karşısındaki lokantada yemek yemek için.



• dp zaferinden sonra meclise gelen ve birbirlerinden bile habersiz bir çok milletvekili gezetecilere bile milletvekilleri diye sarılıp öpüyorlardı.



• hezimet yaşayan chpli maliye bakanı hayatını kazanabilmek için hukuk fakültesini bitirmesi ve bir müddet avukatlık stajı yapması gerekiyordu.



• hezimet sonrası. inönünün arabası kalktı, ama ne önde, ne arkada cumhurbaşkanlığı sırasında refaket eden motosikletli polisler vardı.



• cumhurbaşkanı seçilmiş olan celal bayar o gün meclisten çıkarken kendisini artık steyşın cip değil makam arabası bekliyordu. ilk iş olarak polis motosikletlerinin kendisine eşlik etmesini yasakladı. milli şef dönemini hatırlatacak hiç bir şey istemiyordu.



• kendisinden ısrarla haber isteyen gazeteciye menderes "peki yaz. genelkurmay başkanını ve kuvvet komutanlarını görevden aldım. şunları şunları tayin ettim" dedi.



• her şeyde olduğu gibi siyasette de ulaşılan en son nokta, aynı zamanda inişin başlayacağı noktaydı.



• demokrat partiye karşı bir askeri müdahele fikri ilk kez o gece orada, bir yumurta sahanının başında konuşuldu. iki yüzbaşı farkında olmadan altı sene sonra gerçekleşecek bir operasyonun ilk tohumunu atıyorlardı.



• 1950lere kadar türk subayları hiç bir zaman yabancı bir komuta altında görev yapmamışlardı. oysa şimdi yeni ittifaklar yeni koşullar getiriyordu.



• istanbul expres adlı gazete selanikte atatürkün evinin bomblandığına dair yalan haber yazar ve istanbulda yabancılara ait işyerlerinin yağmalanması olayları patlak verir.



• bir odaya bir kedi koyarsanız, elinize de sopayı alırsanız, kedinin üzerine döveceğim diye yürürseniz ve vurursanız, kedi, o duvara atar kendini, bu duvara atar, sonunda döner elinde sopa olanın suratına sıçrar ve pençeleriyle o sopalı adamın yüzünü kan revan içinde bırakır. chpnin furumu buydu.



• kötü bir seçim sonrası, menderes üzgün bir şekilde bir daha böyle bir gece yaşamayayım diye dua etti ve gerçekten de öyle bir seçim akibeti bir daha yaşayamadı.



• milli savunma bakanı şemi ergin orduda darbe hazırlığı girişimine ihtimal vermediğini söyledi, halbuki bu sözlerden bir kaç saat önce kendisine liderlik teklif edilmişti. üstelik dışarıda bekleyen emir subayı bile örgütün üyesiydi.



• bayarın tüm uyarılarına rağmen ordunun üzerine gitmeyip kulak tıkayan menderes, beklediği ırak başbakanının ıraktaki derbe dolayısıyla gelemediğini görünce olayın ciddiyetine intikal etti.



• ırak sarayını basan tanklar türk dış politikasında ve başbakanın iç dünyasında derin etkiler yaptı.



• bazen küçücük bir jest, samimiyetle uzanan bir el, içten bir iki cümle hiç umulmadık sonuçlar oluşturabilir. menderes uçak kazası sonrası inönünün kendisine ziyaretine iade-i ziyarette bulunmadı ve bu eli tepti.



• muhafız alayının başına gelen osman köksalın asıl görevi köşkü korumak değil, ihtilal gecesi teslim almaktı. örgüt en kritik noktayı ele geçirmişti.



• ihtilalcilerden cemal madanoğlu demokrat partinin yasaklayıcı tavırları karşısında "çok körlemesine gittiler. yani ihtilali asıl yapan biz değiliz aslında. onlar yaptılar".



• gazetelere yayın yasağı konunca fısıltı gazetesi harekete geçti. istanbulda yüzlerce gencin öldürülüp asfaltlanan yollara gömüldüğü haberleri yayıldı.



• darbe öncesi mitten ordudaki haberler gelmez, bir sürü ıvır zıvır haber ulaşırdı cumhurbaşkanlığına.



• 555k= beşinci ayın, beşinci günü, saat beşte, kızılayda"



• kalabalıkların yanıltıcı büyüsü bir anda menderesi sarmalayıverdi. istifayı düşünüyorduysa da vazgeçti. egenin sevgisi menderesin sonunu hazırladı.



• darbeyle ilgili en ateşli konuşmaların ilerlediği sırada kapının zili çalıyor, bir telaş, bir korku. içeriye giren evin kızı çekmeceden bir şey almak için geldiğini söylüyor, istediğini alıyor ve çıkıyor.



• darbe öncesi üst düzey askerler, ufak tefek olaylara takılıp kalmamak gerektiğini söylüyor ve darbe olmayacağına dair rahatlatıcı sözler söylüyorlardı. bu sözler menderesi yanıltıyordu.



• menderes eskişehir havaalanına indiğinde öne çıkan 40-50 kişilik subay topluluğunun kendisini selamlayacağını zannetti ama onlar bir komutla geri çekildiler ve menderesi şoke ettiler.



• eskişehirde konuşma sırasında hopörlönün kablosu kesilmişti. menderes bağırarak konuşuyor, yasakların kalktığından, yakında seçimlere gidileceğinden bahsediyordu. fakat ne bunu duyurabilecek kadar sesi, ne de gerçekleştirebilecek kadar ömrü kalmıştı.



• menderes eskişehirde, bayar ankarada uykuya çekilirken, tanklar ağır ağır meydanlara yürüyordu.



• "şartlar tamam olunca milletler için ihtilal meşru bir haktır." ismet paşa, 27 mayıstan 40 gün önce.



• darbe bildirisinin altına yazılacak olan isim liderleri belli olmadığından, cemal madanoğlu da küçük geldiğinden, türk silahları kuvvetleri yazıldı.



• köşk dört tank tarafından sarılmıştı. köşkün 21 tane daha iyi tankı vardı fakat köksal tank olmadığını söylüyordu.



• darbe sonrası: askerler omuzlarda, neşe, sevinç, kucaklaşmalar. otobüs ve taksiler askerlere üç gün beleş. /*....sanki aya füze yollamışlar..sansür..*/



• ordu iç hizmet kanununa göre "türk ordusu türkiye cumhuriyetini korumak ve kollamakla" görevliydi.



• yassıadadaki yaşamın ne kadar güzel olduğunu göstermek için berberde hastanede, koğuşlarda çekim yepılıyordu. odasında kitap okuma taklidi yapan fatin rüştü zorlunun tedirginliği yüzünden okunuyordu. refik koraltan kantinde alışveriş yaparken rahatsızdı. perihan arıburun filmde hafif aksak yürüyebiliyordu.



• 147 öğretim üyesi görevden alındı. basına kısıtlamalar konuldu. milli birlik komitesi 10 yıl önce dpnin yaptığı hatayı yapıyordu.



• eski rejim bir günde tasfiye edildiği halde yenisi bir yılda kurulamamıştı.



• "ismet paşa bana aman dikkat madanoğlu dedi. mustafa kemal bana demişti ki ‘ismet bu kadar adam astık. bu astıklarımızın yemediği nane, çıkarmadıkları kepazelik yoktu. ama şimdi bunların bütün rezaletleri, kepazelikleri unutuldu, ama asıldıkları unutulmadı ".



• "15 dakikada bir "tamam" diyorlar birimizi içeri alıyorlar. "hadi yavrum öteki gelsin" diyorlar. ben zannediyorum ki gideni asıyorlar. öyle zannetmemek de mümkün değil" baha akşit



• bayar, son anda kendisine verilen "yassıada kararları" kitabını sırtına destek yapmış uyuyordu.



• 27 mayıstan o ana kadar her an direnmeyi başaran bayar o gün ilk kez gözyaşı döktü. 10 yıl birlikte çalıştığı iki arkadaşı asılmıştı. şimdi sıra başbakanı menderesteydi.



• menderesle tüm yassıada duruşmaları boyunca yan yana oturmuşlar ve tek kelime konuşmamışlardı. yalnızca bir gün menderes mahkemede not tutarken kalemi bitmiş, bayar kendi kalemini uzatmış, o kalemle not tutup işini bitirdikten sonra da "teşekkür ederim" deyip iade etmişti. bayarın menderesten duyduğu son söz, bu oldu. o kalemi ölene dek sakladı...



• adnan menderes'in bir keresinde ethem menderes'e söylediği ifadeyi mükerrem sarol şöyle nakletmiştir "oturacağım çine çayının kenarındaki söğüt ağaçlarının yüzümde dolaşmasının bana getireceği saadetle yetineceğim. hiçbir şeye karışmayacağım."

oysa artık aydın da, çine çayı da bir daha görülemeyecek kadar uzaktaydı.az sonra menderes giydirildi.iskeleye götürüldü. ‘nereye diye sordu. ada komutanı "deniz hastanesine" dedi. bu işittiği son yalan olacaktı. ayrılırken "ne olur kumandan" berinden mektup geldikçe bana iletiverin". oysa bir daha hiç mektup gelmeyecekti.

menderes tam asılmaya götürülürken cemal gürselden telefon geldi "tarık, adnan menderesi hiç bir yere gönderme" artık çok geçti...



• idam edilmeden önceki son sözleri "hiç küskün değilim. hiçbir dargınlık duymuyorum."



özet kaynağı: e:\...\...\

paralel sunum: http://ankakedisi.wordpress.com/...



Kaynak: İtüSözlük