ERMENI MESELESI MILLET-I SANDIKANIN IHANETI

[bluemoon24]

Osmanli toplumu, diger bir-çok etnik unsur gibi

Ermenileri de kendilerinden farkli görüp ayirmamisti. Onlarla komsuluk yapmis,

ticari iliskiler kurmuslardi. Yönetim kadrolarinda yer verilmis, danismanlik,

tercümanlik, hatta bakanlik olmak üzere devletin her kademesinde istihdam

edilmislerdi. Içlerinden edebiyatçilar, müzisyenler, mimarlar, bürokratlar ve

tip adamlari çikmis, Osmanli'nin toplum dokusunda bir renk

olmuslardi.

Evet; Ermeniler Osmanli'nin temel

unsurlarindan birini olusturuyorlardi. Ta ki 3 Mart 1878'dekiAyastefanos Antlasmasi'na

kadar.

KAPI BIR KEZ

ARALANINCA

Ayastefanos Antlasmasi Erme-niler'le

iliskilerimizde bir dönüm noktasidir. Bu antlasmadan sonra Istanbul kapilarina

kadar dayanan Rus Prensi Grandük Nikola'yi karsilamak üzere harekete geçen

Ermeni Patrigi Narses, Ermenilerin isteklerinden olusan bir listeyi Nikola'ya

iletti. Bu listede esas olarak Ermeniler'in yasadiklari vilayetlerde islahatlar

yapilmasi ve müslüman halka karsi haklarinin korunmasi isteniyordu. Bu istekler,

Ayastefanos antlasmasina ve daha sonra ayni yilin 13 Temmuz'unda imzalanan

Berlin Antlasmasi'na birer madde olarak

eklendi.

Bunun anlami suydu: Rusya ve batili

devletler, Osmanli topraklarinda nüfuz alanlari olusturmak için büyük bir firsat

yakaliyorlardi. Osmanli'yi içten içe bölmek için artik dügmeye basilmis

oluyordu.

ANADOLU ÜZERINE

OYUNLAR

Osmanli Devleti, iç islerine

karisilmasina ve bilhassa hiristiyan tebanin tahrik edilmesine karsiydi. 4

Haziran 1878'de im-zalanan Kibris Antlasmasi'yla, topraklarinda yasayan gayri

müslimler lehine islahatlari gündemine alarak, bu konuda gelebilecek

taleplerisusturmak

istiyordu.

Ama Ruslar, Ermeni Patrigi Narses'in verdigi

kozu kullanmaya niyetliydiler. Ermeni haklarini savunuyormus gibi gözükerek,

Kuzey Kafkasya ve Dogu Anadolu topraklarini ele geçirme harekâti baslattilar.

Gerçek hedefleri ise, Akdeniz ve Hint Okyanusu'na ulasabilecekleri bir yol

açmakti. Ruslar'in niyetini sezen Ingiltere ve Fransa da bos durmuyor, kendi

çikarlarina uygun stratejiler

gelistiriyorlardi.

Aslinda batili devletlerin bu plâni yeni

degildi. Daha 1800'lü yillarin basinda Avrupa'dan gönderilen misyonerler,

ortodokslugun bir kolu olan Gregoryan Türkiye Ermenileri ile Protestan ve

Katolik Ermenileri birbirine düsürmeyi basarmislardi. Öyle ki, 1820'de Katolik

ve Gregoryan Ermeniler arasinda çikan bir tartisma sonucunda, Patrikhane

saldiriya ugramis ve patrik canini zor kurtarmisti. Yapilan tahkikat sonucu

yakalanan ve suçlu bulunan Ermeniler'den besi idam edildi ve bazilari da sürgüne

gönderildi. Fransa, Ingiltere ve Rusya bu olayi siyasi malzeme yapmakta

gecikmedi ve konuyu uluslararasi zemine

tasidilar.

Avrupa'da Ermeni lobileri olusturuldu.

Bati medyasi Ermeni haklarini savunan yayinlar yapmaya basladilar. Isviçre'de

Ermeni milliyetçiler tarafindan "çan sesleri" anlamina gelen "Hinçak" komitesi

kuruldu ve komite kisa bir süre sonra Ingiltere'ye tasindi. Ingiltere'nin

baslangiçta tanimak istemedigi Hinçaklar, 1880'de liberallerin seçimi

kazanmalariyla siyasi kimliklerine

kavustular.

Hinçaklar, ilk hayali Ermenistan

devletini kurdular. Bu hayali devletin sinirlari içinde, Osmanli'nin "Vilâyât-i

Sitte" adini verdigi, Erzurum, Van, Diyarbakir, Sivas ve Bitlis bölgesi

giriyordu. Bu merkezlere bagli olan Erzincan, Hakkari, Bingöl, Malatya, Amasya,

Tokat, Giresun ve Ordu'nun bir kismi da hayali Ermenistan'in sinirlarina

dahildi.

Hinçak komitesi hizla teskilatlanarak,

basta Istanbul olmak üzere Halep ve Izmir gibi büyük merkezlerde subeler açmaya

basladi. Bu arada Ruslar da bölgede kendi emellerine hizmet edecek Tasnak

komiteleri olusturuyorlardi. Fransa ise Güneydogu Anadolu'da ekonomik, askeri ve

siyasi çikarlari için kullanacagi "Ermeni lejyonlari" olusturmanin hesaplarini

yapiyordu.

ILK

OLAYLAR

1893 yilinda Istanbul'dan Mus vilayetine

gelen bir yazida, vilayet gelirlerinin 500 lira artirilmasi isteniyordu. Bunun

üzerine Mus valisi bölgeye hemen yeni vergiler koyma yoluna gitti. Ancak Sasun

bölgesi Ermenileri bu karara itiraz ederek, hükümete bir telgrafla müracaatta

bulundular.

Hükümet kararin geri alinmasi için

valiyi uyardi. Vali ise kararin geri alinmasina itiraz edip, bölgenin hassas

dengelerini bozacak icraatlara giristi. Ermenilerle müslümanlarin arasini açan

uygulamalar, bölgeye yerlesmis Hinçak ve Tasnak komitelerinin ekmegine yag

sürdü. Ermeni köylerini basip katliamlar yapmaga baslayan komitacilar,

katliamlari Türkler yapiyormus görüntüsü verip isyan baslattilar. Hükümet olay

yerine askeri birlikler gönderip isyani bastirdi ve valiyi görevden aldi. Ancak

Hinçak ve Tasnak komiteleri olayi Avrupa kamuoyuna tasiyip, "Türkler

hiristiyanlari katlediyor" propagandasina baslamislardi

bile.

Bunun üzerine Osmanli hükümeti, içinde Fransiz

ve Ingiliz temsilcilerin de bulundugu bir heyeti bölgeye gönderdi. Heyette

bulunan Fransa disisleri bakani Gabriel Hanotaux, Mus'taki incelemelerin

sonucunda bölgede bir Ermeni sorunu olmadigini; konunun, Berlin Antlasmasi'ni

istismar etmek isteyen güçlerin provakasyonundan ibaret oldugunu açiklayan bir

rapor yazdi.

ISTANBUL

AYAKLANMALARI

Fransiz temsilcinin aksine Ingiliz Lord

Salisbury, Ingilterenin çikarlari dogrultusunda olayi istismar etmeyi sürdürdü.

Bölgede yerel meclisler kurulmasi ve bu meclislerde Ermeni temsilcilerin de yer

almasi için Bâb-i Âliyi sikistirmaya basladi. II. Abdülhamid Han, bunu kabul

etmenin gelecekte daha büyük tavizlere yol açacagi endisesiyle, Ingiliz

temsilcinin isteklerini reddetti.

Bunun üzerine, Ermeni Patrigi Izmirliyan

Istanbul'daki Ermenileri ayaklandirdi. 30 Eylül 1895'de yüzlerce Ermeni Bâb-i

Âli'ye dogru yürüyüse geçti. Onlari engellemek isteyen bir subayi öldürdüler.

Olaylara asker ve zaptiye müdahale etmek zorunda kaldi. Istanbul on gün boyunca

olaylarla sarsildi. Trabzon'daki Ermeniler de Istanbul'daki Ermeniler'i

desteklemek için ayaklanma çikarmaya kalkistilar, ama olaylar büyümeden

bastirildi.

Istanbul'daki ikinci bir hadise de

tarihlere "Banka Vakasi" olarak geçti. 26 Agustos 1896 günü Osmanli Bankasi

Ermeni tedhisçilerin isgaline ugradi. Patrik Izmirliyan'in görevden alinmasini

protesto eden tedhisçiler silahli baskin düzenleyerek bankayi isgal ettiler.

Istekleri yerine getirilmedigi taktirde bankayi bombalayacaklari tehdidinde

bulundular. Bu arada baska bir grup da ellerinde bombalarla Bâb-i Âli'ye hücum

etmis, sadrazam Halil Rifat Pasayi öldürmege

çalismislardi.

Ermenilerin bu taskinliklarina kizan

Istanbul halki da karsi harekete girisince, Istanbul adeta savas alanina döndü.

Çok sayida insan yaralandi ve öldü. Isyerleri tahrip edildi. Inzibat kuvvetleri

olaylari bastirmakta çok güçlük çektiler.

Tedhisçiler emellerine

ulas-mislardi.Artik fitnenin tohumu

atilmisti. Olaylari kiskirtmak için Avrupa'dan getirilen Tasnak komiteciler bir

Fransiz vapuru ile Istanbul'dan uzaklastiriliyorlardi. Olaylardan kisa bir süre sonra Avrupa

devletleri, Trosak-Tasnak cemiyetinin yayinlamis oldugu yedi maddelik bir

bildiriyi destekledigini açikladi. Bildiride, Ermeniler Dogu Anadolu'da

muhtariyet isteklerini dile getiriyorlardi. Istekler Abdülhamid Han tarafindan

bir kez daha reddedildi.

ABDÜLHAMID HAN'A

SUIKAST

21 Temmuz 1905'te Ermeniler isteklerinin

önünde önemli bir engel olan ve kendisine "Kizil Sultan" lakabini taktiklari

Abdülhamid Han'in öldürülmesi için harekete

geçtiler.

Tasnak komitesinden Hristofor Mikaeliyan

ile kizi Robina ve bir Rus Ermenisi, özel olarak yaptirilmis bir arabanin içine

20 kiloya yakin saatli bomba yerlestirerek Yildiz'daki Hamidiye camisinin

kapisina yakin yerde pusu kurdular. Bomba, Abdülhamid Han'in Cuma namazindan

çikis saatine ayarlanmisti.

Saati dolan bomba patlayinca ortalik

savas alanina döndü. 26 kisi öldü, 58 kisi yaralandi. Fakat, patlama esnasinda

padisahin camide ªeyhülislam Cemaleddin Efendi ile sohbet ediyor olmasi, Ermeni

plânlarini altüst etti.

Olayin ardindan yapilan tahkikat korkunç

bir tabloyu ortaya çikardi: Bütün kiliseler birer cephanelik haline

getirilmislerdi.

ADANA

OLAYLARI

Tarihimizin en aci ihaneti, süphesiz

Ittihat ve Terakki Partisi üyelerinin 31 Mart olaylarinin ardindan Abdülhamid

Han'i iktidardan uzaklastirmalari oldu.Iktidardaki degisikligi firsat bilen Adana Ermenileri bagimsiz Kilikya

Ermenistani'ni kurmak için piskopos Museg'in Avrupadan temin ettigi silahlarla

ayaklandilar. Müslüman ahaliyi katletmege basladilar. Adanalilarin bu

katliamlara karsi harekete geçmesiyle olaylar kanli çatismalara dönüstü.

Piskopos Museg Iskenderiye'ye kaçti ve yine propaganda basladi: "Türkler

Ermenileri katlediyor!"

Ittihat ve Terakki yönetimi, Adana'da

baslattigi tahkikat sonucu Divan-i Harp kurarak 50 Türk ve 3 Ermeni'yi idama

mahkum edip, Avrupalilarin gönlünü almaya

çalisti.

Fakat ne Rusya, ne Ingiltere ve ne de

Fransa bu idamlari yeterli bulmadilar. Berlin Antlasmasi'nin 61. maddesinin

isletilmesini ve dogu bölgesinde yabanci müfettislerin yapacagi islah

çalismalarinaizin verilmesini

sagladilar. I.Dünya Savasi'nin baslamasi bu tehlikeli uygulamanin faaliyete

geçirilmesine engel oldu.

TEHCIR

KANUNU

31 Ekim 1914'te Rus ordulari Dogu Anadolu'yu

isgale basladilar. Bu isgal sirasinda kendilerine en büyük destek ve yardim

Ermenilerden geldi. Ermeni tedhisçiler, Kars, Van, Mus, Erzurum gibi sehirlerde

kadin-erkek, yasli-çocuk demeden Türkleri katliama tabi tutuyorlardi. Binlerce

müslüman dogudan batiya göçüyor; evini, topragini, malini-mülkünü birakip

yollara düsüyorlardi. Kimi yollarda ölüyor, kimi gurbette açliga, yoksulluga

mahkum oluyordu. Aileler dagiliyor, analar yavrularini, kardesler birbirlerini,

kaybediyorlardi. Göç edemeyenler de iskence edilerek

katlediliyordu.

Istanbul hükümeti, Anadolu'yu teröre bogan bu

gelismelere karsi, 24 Nisan'da meshur tehcir kararini aldi. 16-55 yas arasindaki

bütün Ermeniler Bagdat demiryolu hattindan en az 25 kilometre uzaga, simdiki

Suriye topraklarina göç ettirilecekti.

Ingiltere, Fransa ve Rusya'nin emperyalist

emelleri, yüzyillarca baris içinde yasamis iki toplumu birbirine düsman etmis,

yollarini ayirmisti.

Zorunlu göç, Mayis ayinin so-nunda yerel

jandarma ve mülki amirlerin kontrolünde basladi. Hükümet yayinladigi emirlerle

kimsenin zarar görmemesi için talimat verdi. Fakat yapilan is lojistik imkanlari

çok asiyordu. Sonuç, beklendigi gibi olmadi. Çok sayida masum insan yollarda

öldü.

Osmanli hükümeti mütareke döneminde

olaylarda ihmali görülenler hakkinda sorusturma açti. 1397 görevliyi

cezalandirip, 40 kisiyi idama mahkum etti.

Fakat savas yillarinin acilari içinde alinan bu

plânsiz-programsiz uygulamalanin dogurdugu sonuç bir trajediydi. Müsebbipleri

Rusya, Fransa ve Ingiltere ve onlarin masalari Tasnak ve Hinçak

örgütleriydi.

Bati bu trajik olayi hâlâ kasima-ya ve

kanatmaya devam ediyor. Bir dönem kullandiklari Tasnak ve Hinçak örgütlerinin

yerine daha sonra Asala'yi ve ve baska birçok örgütü

kullandilar.

Emperyalistler son hareketlerinde daha

acimasiz bir senaryo ortaya koyarak, müslüman-hiristiyançatismasinin yerine Türk-Kürt kardes kavgasi

çikarmaya çalistilar. Etnik, mezhep ya da daha baska farkliliklari da tahrik

etmeye devam edecekler.

Ancak bu oyunlarin tutma-yacagi

anlasiliyor. Çünkü Anadolu insani yüzyillara dayanan ortak bir kültüre sahip.

Haçli saldirilari, Fransiz, Ingiliz, Italyan ve Rus isgalleri bu ortak kültürün

savunmasiyla defedilmisti. Maras'ta, Urfa'da, Antep'te, Erzurum'da, Bitlis'te

Van'da, Sarikamis'ta, Çanakkale'de omuz omuza savasan, ortak kaderi paylasan

insanlar, bu inançli toplumun üyeleriydiler.

Bugün de öyle degil mi?

Kaynak: Semerkand dergisi,

04/2002