LOKMAN (LUKMAN)

[bluemoon24]

Lokman'ın

adı geçen iki ayetin meâli şöyledir: Andolsun Biz Lokman'a Allah'a

şükretmesi için hikmet verdik. Şükreden kimse ancak kendisi için şükretmiş

olur. Nankörlük eden ise, bilsin ki Allah her şeyden müstağnîdir, övülmeye

lâyık olandır. Lokman, oğluna öğüt vererek. Yavrum, Allah'a eş koşma,

doğrusu eş koşmak büyük zulümdür demişti (Lokman, 31/12,13).

Lokman'ın adı içinde geçmese de onun oğluna öğütleri devam etmektedir. Ancak

arada iki ayet içinde Yüce Allah, Lokman'ın öğüdündeki eş koşmayı(şirk) tekit

için ana-babaya iyi davranmak; yaradana şükür, ana-babaya teşekkür etmesini

bilmekle beraber; eğer ana-baba Allah'a eş koşmak üzere çocuğunu körü körüne

zorlarlarsa o çocuğun onlara itaat etmemesi, dünya işlerinde onlarla güzelce

geçinip Allah'a yönelen kimselerin yoluna uyması gerektiğini bildirmektedir

(Lokman, 31/14,15). Lokman'ın öğütleri şöyle devam etmektedir: Yavrum,

işlediğin şey bir hardal tanesi ağırlığınca olsa da, bir kayanın içinde,

göklerde veya yerde bulunsa da, Allah onu getirip meydana kor. Doğrusu Allah

Lâtif'dir, haberdar'dır. Yavrum, namazı kıl, iyiliği emret, kötülükten vazgeçir

ve başına gelene sabret; doğrusu bunlar azmedilmeye değer işlerdir. İnsanları

küçümseyip yüz çevirme, yeryüzünde böbürlenerek yürüme! Allah, kendini beğenip

böbürlenen kimseyi hiç şüphesiz ki sevmez. Yürüyüşünde ölçülü ol, sesini de

kıs! Seslerin en çirkini şüphesiz merkeplerin sesidir (Lokman, 31/16-19).Lokman

suresinde geçen meâli verilen ayetlerden anlaşılmaktadır ki, bu zat bir

hakimdir. Çünkü ona hikmet verilmiştir. Böyle bir hikmete ulaşan kimseye

gereken, o hikmete şükürdür. Aslında Yüce Allah'ın, şükür de dahil hiç bir şeye

ihtiyacı yoktur. Ancak şükre ihtiyacı olan insandır. Çünkü Allah, şükredince

nimetleri artırma vadinde bulunmuştur (İbrâhim, 14/7). Lokman, üç kere

yavrum veya oğlum diye hitap ederek oğluna öğüt

vermiştir. Bunlardan ilkinde Allah'a eş, ortak koşmamasını öğütlemiştir. Çünkü

bu, Allah'ın hakkını başkasına vermek, kulların ve bütün varlıkların yaratanına

olan bu haksızlıkla onların haklarını çiğnemek, başta Yüce Allah'ın ikram

ettiği, şerefli kıldığı insan olmak üzere bu varlıkları esas yaratanından başka

fâni, âciz, güçsüz şeylere yönelterek onları tahkîr etmektir. Lokman, ikinci

yavrum hitabiyle başlayan öğüdünde, Yüce Allah'ın hardal tanesi

kadar da olsa yapılan bütün iyilik ve kötülükleri gördüğünü, bildiğini ve

onları ahirette değerlendireceğini anlatmıştır. Nitekim Yüce Allah, zerre

miktar hayır-şer işleyenin karşılığını göreceğini bildirmektedir (ez-Zilzâl,

99/7-8). Lokman, yine oğluna hitaben üçüncü öğüdünde onun namazı kılmasını,

iyiliği emredip kötülükten vazgeçirmesini, başına gelene sabretmesini,

insanlara böbürlenip kibirlenmemesini, çalım satıp öğünmemesini, yürümesinde,

konuşurken sesinde ölçülü olmasını tavsiye etmiştir.Lokman

hakkında hadislerde de bazı bilgiler bulunmaktadır. En'âm suresi'nin 82.

ayetinin nüzulünde sahabeler: Ey Allah'ın Resulü! Bizim hangimiz nefsine

zulmetmez ki...? dediklerinde, Peygamberimiz. Bu ayetteki zulüm sizin

sandığınız gibi değildir. O zulüm, şirk demektir. Lokman'ın oğluna nasihat

ederken, yavrum, Allah'a şirk koşma. Zira şirk en büyük zulümdür dediğini

işitmediniz mi? cevabını vermiştir (Sahîh-i Buhârî, Tecrîd-i Sarîh,

Tercemesi, IX, 163). Lokman şöyle derdi: Yavrum, ilmi âlimlere karşı

böbürlenmek, sefihlerle münazarada bulunmak ve meclislerde gösteriş yapmak için

öğrenme! (Ahmed b. Hanbel, I,190). Bu anlatım ve devamı başka bir

rivayette şöyle yer almaktadır: ...Gınâ göstererek ve cehalete düşerek

ilmi terketme! Yavrum, meclisleri ihmal etme! Allah'ı anan bir topluluk

gördüğünde onlarla otur. Eğer âlimsen ilmin işine yarar; cahilsen onlar sana

öğretirler. Umulur ki Allah onlara rahmetini lütfeder, onlarla beraber sana da

ulaşır. Allah'ı anmayan bir lopluluk gördüğünde onlarla oturma. Eğer âlimsen

ilminin sana bir yararı olmaz; cahilsen onlar seni saptırırlar. Allah onları

azabına düçar kılar, sana da onlarla beraber isabet eder (Dârimî,

Mukaddime, 34). Yine bir hadis-i şerifde ilim-hikmet hakkında şöyle

denilmektedir: Hakîm Lokman oğluna şu tavsiyede bulunmuştur. Yavrum

âlimlerin yanında otur ve dizlerinle onlara çok yaklaş. Çünkü Allah, gökten

indirdiği yağmurla ölü toprağı dirilttiği gibi, kalbleri hikmet nûruyla

diriltir(Muvatta, İlim, 1). Lokman hakkında başka bir hadis de şöyledir:

Hakim Lokman, şöyle derdi: Şüphesiz Allah bir şeyi emânet aldığı zaman

onu korur (Ahmed b. Hanbel, II, 87).Bu

hadislerin, meselâ zulüm, hikmet, ilim gibi konularda Kur'ân-ı Kerîm'deki

Lokman ile ilgili ayetlerle rabıtalı olduğu görülmektedir.Lokman'ın

kim olduğu konusunda çeşitli görüşler vardır. İbn İshak'a göre Lokman'ın nesebi

[Lokman b. Bâur b. Nahor b. Tarih (Terah: Âzer)] Dördüncü. Kuşakda Hz İbrahim

(a.s)'in babası Âzer'e ulaşır. Vâkıdî, Lokman'ın İsrâiloğulları kadısı, Eyle ve

Medyen taraflarında yaşayan, Eyle'de ölen bir kimse olduğunu zikreder.

İkrime'ye göre Lokman bir nebîdir. Ancak onun bir hakim olduğunda âlimlerin

ittifakı vardır (Sahih-i Buharî Tecrid-i Sarih Tercemesi, IX, 163). Vehb b.

Münebbih'e göre; Lokman İbn Bâûra, Âzer neslindendir. Mukâtil'e göre ise, Hz.

Eyyub (a.s)'in kızkardeşinin veya teyzesinin oğlu idi. Uzun müddet yaşadı. Hz.

Davud'a yetişti ve ondan ilim aldı. Sanat sahibi idi. Bir nebî olduğunu

söyleyenler de oldu. İbn Rüşd, Tehâfüt'ünde söylediği gibi, her nebî hakîmdir,

fakat her hakim nebî değildir. Bakara sûresi'nin 269. ayetine göre Yüce Allah

hikmeti istediğine verir. Kime de hikmet verilmişse ona büyük hayır

lütfedilmiştir. Dolayısıyle o kimsenin ilmen, amelen bunun şükrünü yerine

getirmesi gerekir. Lokman için de Kur'ân'da böyle söylenmiştir (Elmalılı Hamdi

Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, IX, 3842-3843).Lokman,

İslâm'dan önceki Araplarda kendisinden çok bahsedilen bir şahsiyet idi. Yahudi

ve Hristiyan kutsal kitaplarında adı geçmez. Onun Âd kabilesinden veya Habeşli

bir köle olduğu da belirtilmiştir (S.G.F. Brandon, A Dictionary of Comparative

Religion, London 1970, s. 414).Eski

Arap geleneğinde cahiliyye devri insanları bu zata Lukmânü'l-Muammer

diyorlardı. Onun yedi kartalın ömrü kadar uzun yaşadığına inanılırdı. Ebû Hâtim

es-Sicistâni'nin Kitâbül-Muammarîn adlı eserinde Lokman, Hızır'dan

sonra uzun yaşayan ikinci şahsiyet olarak yer alır. Yedi kartal ömrü beş yüz

altmış yıl yapsa da çeşitli rivayetlerde onun bin, hatta üç bin-üç bin beş yüz

yıl yaşadığı bile ileri sürülmüştür. Lokman'a, Nâbiga'nın şiirlerinde bile

rastlanır. Cahiliyye geleneğinde Lokman aynı zamanda bir kahraman ve hakim bir

kimse olarak da görülürdü. Bir çok macera ona isnat edilmişti. Bütün bunlar

arasında Lokman, Âd kabilesinden olmakla bu kabîleye Sodom gibi günahkârlığı

dolayısıyla kuraklık cezası verildiğinde, onun da dahil olduğu bazı kimseler

yağmur için dua etmek üzere Mekke'ye giderler. Ancak Âdlılar orada zevk ve

safâya dalıp esas vazifelerini unuturlar. Hatırlatıldığında da birisi siyah bir

bulut isteyiverir. Âd kabilesinin mahvı bu bulutla olur. Aslında onların

cezalandırılmaları Hz. Hûd'a itaatsizlikleri dolayısıyladır. Âd kavmi ile

ilgili ayetlerde ve Hûd suresinde Lokman'ın adı geçmez (Bernhard Heller, İA.,

Lokman , maddesi).Lokman,

Kur'ân-ı Kerîm'de yer aldıktan sonra, Arapça darb-ı mesel ve hikmet

kitaplarından Kasasul-Enbiyalara kadar bir çok eserlerde yer aldı. Sa'lebî (ö.

427/1035) Ârâisul-Mecâlisinde ondan bahsederken Kur'ân'daki anlatımı

başka rivayetlerle genişletir. O, Lokman'ın kim olduğu konusunda yukarıdaki

bütün bilgileri verdikten sonra Mücâhid'in onun uzun dudaklı siyahî bir köle

olduğu yolundaki rivayetlerini de bunlara ekler. Ancak bu rivayeti takviye

sadedinde insanlardan Sudan'dan çıkmış üç hayırlı kimse arasında, Bilâl

(Habeşli ?), Hz. Ömer (r.a)'ın kölesi Mühecca' ve Lokman'a (Sudan'ın Mısır'a

yakın Nubya tarafından) yer veren rivayeti de almaktadır. O, Lokman'ın Habeş'li

bir marangoz, bir terzi olduğu konusundaki iddiaları da aktardıktan sonra,

âlimlerin onun hakim olup nebî olmadığında ittifak ettiklerini, bu konuda

İkrime'nin farklı görüşe sahip olduğunu (bazılarına göre Lokman'ın nebîlik ile

hakimlikten birini tercihte serbest bırakıldığı, onun hikmeti seçtiğini) belirtmektedir.

O, ayrıca Lokman'ın nebî olmadığı; Allah'ın çok tefekkür, iyi yakın ile takvâ

ehli kıldığı bir kul olduğu; onun Allah'ı, Allah'ın da onu sevdiği, ona hikmet

lütfettiğini açıklayan bir hadis de nakleder (Sa'lebi, Arâisul-Mecâlis, 312).Sa'lebî,

Lokman'ın, dünyada sıkıntı çekenin refahtakinden hayırlı olduğunu; dünyayı

ahirete tercih edenin dünyada da, ahirette de kaybedeceğini; malın sıhhat,

nimetin nefis temizliği gibi olmadığını; doğru söz, emaneti yerine teslim ve

boş yere konuşmayı terkin hikmeti doğurduğunu söylediğini nakleder. Yine onun

nakline göre Lokman oğluna şöyle dedi[img]images/smilies/biggrin.gif[/img]ünya

derin bir denizdir. Çokları onda boğulmuştur. O denizde senin gemin Allah'dan

takvâ olsun. Bineğin Allah'a imanın ve yolun Allah'a tevekkül olsun. Umulur ki

kurtulursun; tamamen kurtulacağını da sanmam. Yavrum, insanlar ibadet ve taatte

her gün noksanlaştıkları halde nasıl olur da vadolunduklarından korkmazlar!

Yavrum! Dünyadan yetecek kadar al, ona kapılma, bu ahiretine zarar verir.

Dünyadan el etek de çekme, yoksa insanlara yük olursun. Oruç tut, bu şehvetini

keser. Seni namazdan alıkoyan orucu tutma, çünkü Allah'ın katında namaz oruçtan

daha büyüktür... Yavrum! İyiliği ondan anlayana yap. Nitekim koç ile kurt

arasında dostluk olmadığı gibi; iyi ile kötü arasında da dostluk olmaz.

Çekişmeyi seven hakarete uğrar, kötülük olan yerlere giden töhmet altında

kalır, kötülüğe yaklaşan kendini kurtaramaz ve dilini tutmayan pişman olur.

Yavrum! iyilerin hizmetinde bulun; fakat kötülerle dostluk kurma. Yavrum!

Güvenilir kimse ol ki zengin olasın. Kalbin günah lekeleriyle dolu olduğu halde

insanlara, Allah'dan korkuyormuşsun gibi görünme. Yavrum, âlimlerle bir arada

bulun ve onların dizinin dibinden ayrılma; fakat onlarla tartışmaya da girme,

yoksa sohbetlerinden seni mahrum ederler. Onlara bir şey sorarken nazik davran.

Seni ihmal ettiklerinde onlara bıkkınlık verme, yoksa senden usanırlar. Yavrum!

her şeyi arkanı dönerek isteme ve yüzün dönük olarak da ondan uzaklaşma! Zira

bu, basîreti azaltır ve aklı zayıflatır. Yavrum, küçükken edepli olursan,

büyüdüğünde faydasını görürsün! Yavrum, yolculuğa çıktığında, onu çekip

götürebileceğin bir yerde olmadıkça, hayvanından emin olma; çünkü onun sırtı

çabuk yağır olur ve bu hakimlerin işlerinden değildir. Gideceğin yere

yaklaştığında da hayvanından in ve yürü; kendinden önce onu doyur. Gecenin ilk

saatlerinde yolculuğa çıkmaktan sakın! Sana gecenin yarısına kadar dinlenip

gece yarısından sonra yola çıkmanı tavsiye ederim. Sefere çıkarken yanına

kılıcını, mest'ini, sarığını, elbiseni, su kabını, iğne ve ipliğini, biz'ini

(saraç iğnesi) al! Ayrıca yanında sana ve beraberindekilere yetecek kadar ilâç

bulundur. Arkadaşlarınla, Allah'a isyanın dışındaki hususlarda uyum sağla ve

onlara vefâ göster! Yavrum, kanaatkâr görünmekten sakın, zira bu tavrın sana

gündüzleri şöhret, geceleri ise şüphe getirir. Yavrum, kendini unutup da

insanlara iyiliği emretme! Yoksa senin durumun, insanlara ışık verdiği halde

kendisi yanarak tükenen kandile benzer! Yavrum, küçük işleri umursamazlık etme!

Çünkü küçük, yarın büyüğe dönüşür. Yavrum, yalan söylemekten sakın! Çünkü

yalan, dînini ifsat eder, insanların yanında mürüvvetini noksanlaştırır ve bu

durumda da utanma duygun yok olur; değerin düşer, makam ve mevkiin elden gider;

küçümsenirsin, konuştuğun zaman sözün dinlenmez, söylediğine itibar edilemez.

Bu duruma düşüldüğünde de yaşamanın zevki kalmaz! Yavrum, kötü huydan, sıkıntı

vermekten, sabırsızlıktan sakın! Bu hasletler karşısında hiç bir arkadaşın sana

dürüst davranmaz ve seninle aralarında dâima bir mesafe bırakırlar. İşini sev;

sık sık karşılaştığın olaylar karşısında sabret! İnsanlara karşı güzel huylu

ol! Zira huyu güzel olan, herkese güler yüz gösteren ve bunu yaygınlaştıran,

iyiler yanında nasîbini alır; ona karşı iyi kimseler sevgi besler, kötüler de ondan

uzaklaşır. Yavrum, gönlünü kederlerle ve kalbini üzüntülerle meşgul etme. Aç

gözlülükten sakın. Takdire rıza göster. Allah tarafından sana verilene kanaat

et ki hayatın güzelleşsin, gönlün sürurla dolsun ve hayattan zevk alasın. Eğer

dünya zenginliklerinin senin için bir araya getirilmesini istersen, insanların

ellerinde olanlara göz dikme! Zira peygamberleri bulundukları mertebeye

ulaştıran şey insanların ellerinde bulunanlara göz dikmemeleridir. Yavrum,

dünya hayatı kısadır. Senin oradaki ömrün ise daha da kısadır. Bu kısa ömrün de

daha az bir kısmı geride kalmıştır. Yavrum, iyiliği ehline yap, ehil olmayana

iyilik yapma; yoksa o, dünyada boşa gider, ahirette de sevabından mahrum

olursun. İktisatlı ol, savurgan olma; cimrilik derecesinde mala sarılma, israfa

varacak şekilde de onu dağıtma! Yavrum, hikmete sarıl ki onunla ikram göresin,

onu yücelt ki sen de üstün tutulasın. Hikmet ahlâkının en üstünü Allah (c.c)'ın

dinidir. Yavrum, hasedçinin üç belirgin özelliği vardır: Gıyabında dostunu

çekiştirir, yanında olduğu zaman ona yaltaklanır, o bir musibete duçar

olduğunda da ona sevinir (Sa'lebî, a.g.e., 313-315).Lokman'la

ilgili olarak sadece oğluna öğütler, hikmetli sözler, atasözleri (emsâl,

durub-ı emsâl) değil, kıssalar da nakledildi. Bunlardan Lokman'ın bir köle

olarak birisine takdim edildiğinde. o, diğer kölelerin incirleri onun yediğini

ileri sürerek efendilerini kandırmak istedikleri zaman, hep beraber sıcak su

içmelerini tavsiye eder. Efendileri öyle yapar, sonunda Lokman yalnız su

kusarken, diğerleri incir artıklarını su ile çıkarmaya başlarlar. Bir gün

efendisi, gelen misafiri için, Lokman'a en iyi ne varsa onu ikram etmesini

söyler. O da koyun dili ve yüreği getirir. Bir başka gün yine misafir için bu

defa en kötü ne varsa onu çıkarmasını söylediğinde aynı şeyleri verdiğini

görünce, sebebini sorar. Lokman, iyi bir dil ve yürekten daha iyi bir şey

olmadığı gibi, kötü bir dil ve yürekten de daha kötü bir şey bulunmadığı

cevabını verir (Sa'lebî, aynı yer).Lokman'a bu kıssalar dolayısıyla Araplar'ın Ezop'u (Aesopos) denilmiş,

Avrupa'da Ezop'a atfedilen bir çok nükteler Lokman'a isnat olunmuştur. Batılı

yazarlar Lokman'la ilgili kıssaların sonraki devirlerde Ezop'unkilerden kopya

edildiğini ileri sürerler. Bu konuda karşılaştırmalar ve örneklere de yer verip

eski gelenekte Lokman, hakîm, hatta peygamber bir kimse olarak tanınırken;

sonraki devrede artık köle, marangoz haline sokulduğunu eklerler. Onlara göre

Lokman; Bileam, Ahikar, Ezopla aynı görülmüştür. Bileam, Kitab-ı Mukaddes'te

geçer. Müfessirler, seceresi Lokman b. Bâûr b. Nahor b. Tarih şeklinde geçen bu

zatın İbrani dilinde bala, Arapça Lakama kökleri aynı

yutmak anlamına geldiği için, Kitab-ı Mukaddes'teki karşılığının Bileam olduğu

kanaatine ulaşmışlardır (Bileam için bk. Sa'lebî, 209 vd.). Lokman, Bileam

mıdır tartışmasında buna olumlu bakanlar yanında karşı çıkanlar; Lokman, Kur'ân

ve önceki gelenekte saygı duyulan; Bileâm, Kitab-ı Mukaddes ve Aggada'da nefret

edilen bir kimsedir, demektedirler (bk. Belâm). Lokman'ı, Roma'lı Ahikar veya

Yunan'ın Ezop'una benzetenler, onların sözlerinin veya onlarla ilgili

anlatımların benzerliklerine dayanmaktadırlar (Bernhard-N.A.

Stillman,Lokman, Encyclopedia of İslam, Leiden 1978, IV, 813).