Edimsel Koşullanma

[bluemoon24]

Thorndike'ın çalışmalarından hareket eden Skinner,

organizmanın davranışlarını uyarıcılara karşı gösterilen otomatik bir tepki

olmaktan çok kasıtlı olarak yapılan hareketler olarak kabul etmektedir.

İnsanların karmaşık uyarıcı durumlarla karşılaştıklarında gösterdikleri

davranışlara operant (edim) adı veren Skinner, bu operantların, onları izleyen

sonuçlardan etkilendiğini ileri sürmektedir. Organizmayı olumlu bir

sonuca götüren davranışlar kalıcı olur. Diğer bir deyişle, insanlar davranışları

sonucu olumlu bir durumla karşılaştıklarında, o davranışın tekrarlanma olasılığı

artar. Davranıştan sonra gelen bu olumlu sonuçlara pekiştirme denir. Skinner'in

çalışması Operant Koşullanma olarak bilinmektedirEdimsel davranış:

Bilinen bir uyarıcı tarafından oluşturulmaz; organizma tarafından ortaya konur

ve sonuçları tarafından kontrol edilir.· Klasik koşullanmada önce uyaran

vardır ve organizma ona tepki gösterir. (U-T)· Edimsel davranışta önce

tepki yapılır sonra tepkinin doğurduğu uyarıcı gelir. (T-U)Davranış

sonucunda organizmanın hoşuna giden bir durum ortaya çıkar. Örneğin yeni

aldığınız bir kazağı giydiğiniz zaman arkadaşlarınız Kazağın çok güzel, sana

çok yakışmış derse, o kazağı giyme davranışınız devam eder. Davranışın

sonucunda organizmanın hoşuna gitmeyen bir durum ortaya çıkar. Yeni kazağınızı

giydiğiniz gün değer verdiğiniz bir arkadaşınız size yakışmadığını söylerse, o

kazağı giymek istemezsiniz.Skinner'e göre bir davranışın sonucu,

organizma için hoşa giden, olumlu bir durum yaratıyorsa, o davranışın tekrar

ortaya çıkma olasılığı artar. Davranışın arkasından olumlu uyarıcı verilerek

yapılan koşullamaya edimsel koşullama denir.Bu tür koşullamada,

davranışı izleyen ve organizma üzerinde hoşa gidici bir etki yaratarak,

davranışın (edimin) ortaya çıkma olasılığını artıran uyarıcılara pekiştireç

denir. Diğer bir deyişle pekiştirilen davranış öğrenilir. Bir davranışın

arkasından gelen ve organizma için hoşa gitmeyen bir durum yaratan uyarıcılar

ise cezadır. Ceza davranışı zayıflatır ya da belli bir süre için

durdurur.Pekiştireçler olumlu ve olumsuz olmak üzere ikiye

ayrılmaktadır. Bir davranış, organizmanın hoşuna gidecek bir uyarıcının doğrudan

verilmesi ile pekiştiriliyorsa, buna olumlu pekiştirme denir. Sınıfta bir soruyu

doğru cevaplandıran öğrenciye yaşına göre, aferin denmesi, başının okşanması,

(+) puan verilmesi, gülümsenerek onaylanması birer olumlu pekiştirmedir.

Organizma hoş olmayan bir durumdan kurtarılarak da davranış pekiştirilebilir. Bu

tür pekiştirmeye olumsuz pekiştirme denir.Bir öğrenci evindeki aile

kavgalarından, sorunlarından kaçmak için okula geliyorsa, okul bu öğrenci için

olumsuz pekiştireçtir. Çünkü öğrenci okula gelerek kendisine acı veren

sorunlardan kurtulmakta ve rahat etmektedir. Hem olumlu hem de olumsuz

pekiştirme organizmanın hoşuna giden bir etki yaratır ve davranışın tekrar

ortaya çıkma olasılığını artırır. Pekiştireçler yoluyla birey istendik ve

istenmedik davranışlar öğrenebilir. Bu nedenle pekiştireçler çok dikkatli

kullanılmalı ve doğru davranışlar pekiştirilmelidir.Yapılan bir

davranışın sonucunda, organizma için olumsuz bir durum yaratan uyarıcılara ceza

denir. Ceza da pekiştireç gibi iki türlüdür. Birinci tip cezada davranışın

arkasından olumsuz uyarıcı doğrudan doğruya verilir. Çocuğun yaptığı bir

davranış nedeniyle dövülmesi, azarlanması... İkinci tür cezada ise ortamda

bulunan olumlu bir uyarıcı ortamdan çekilerek, organizma için olumsuz bir durum

yaratılır. Teneffüse çıkmayı yasaklama, arkadaşlarından

ayırma...Pekiştireç davranışı güçlendirirken, ceza zayıflatır ya da

belli bir süre için durdurur. Ceza davranışı kısa zamanda durdurduğu ve

uygulaması kolay olduğu için öğretmenler ve ebeveynler tarafından sıkça

kullanılmaktadır. Ceza, istenmedik davranışların bastırılmasında etkili

olabilir. Ancak davranış değişikliğine neden olmaz. Diğer bir deyişle istenmedik

bir davranışı istendik yönde değiştirmez.Cezanın diğer bir olumsuz yönü

ise saldırgan davranışlara neden olmasıdır. Olumsuz pekiştirme ile ceza, çoğu

zaman karıştırılmakta birinin yerine kullanılmaktadır. Oysa, olumsuz

pekiştirmede, olumsuz pekiştireçler ortamdan çıkartılırken, cezada olumsuz

pekiştireçler ortama konur. Olumsuz pekiştirmede, davranışın tekrar edilme

olasılığı artarken, ceza, davranışı durdurur.Premack ilkesi:

Büyükannenin KurallarıÇok sık görülen (tercih edilen) davranış

pekiştireç olarak kullanılarak, az gösterilen (tercih edilmeyen) davranış ortaya

çıkarılmaya çalışılır. Örneğin, sebze yemeğini sevmeyen, ancak tatlıyı çok seven

bir çocuğa, sebze yedirmek için Sebze yemeğini bitirdikten sonra, tatlı

yiyebilirsin denebilir. Şu kadar yazı yazarsanız, teneffüse çıkabilirsiniz

şeklinde okulda da çok kullanılır.Skinner'e göre eğitimin amacı bilgiyi

en yüksek düzeye çıkarmak olmalıdır.Bu da edimsel koşullanmayla, davranış

repertuarını zenginleştirerek sağlanabilir. Öğrencinin bir şey bildiğini

söyleyebilmek için, belirli davranışlarının gözlenebilmesi gerekir.

Skinner'in programlanmış öğrenme ilkeleri şöyle sıralanabilir:·

Öğrenilecek konu çok küçük ünitelere ayrılarak güçlük derecesine göre

basamaklandırılır.· Öğrenci her basamakta bir edimde bulunur.·

Öğrenilecek konu bir uyaran durumuna gelir.· Öğrenci her basamakta

yaptığı edimin sonucunu hemen görür.Edim doğru ise ilerler yanlış ise

düzeltilir.EDİMSEL KOŞULLANMANIN EĞİTİME UYGULANMASIEdimsel

koşullamanın getirdiği ilkeler günümüzde halen geçerliğini korumaktadır. Edimsel

koşullanma özellikle çocuk eğitiminde, sınıfta disiplinin sağlanmasında,

psiko-motor ve duyuşsal davranışların kazandırılmasında önemli rol oynamaktadır.

Pekiştireçlerin etkili bir biçimde kullanılması için göz önünde bulundurulması

gereken hususlar:Pekiştireç mutlaka doğru davranışı takip etmelidir.

Pekiştireç hangi davranışın arkasından verilirse o davranışın ortaya çıkma

sıklığını artırır. Örneğin sınıfta söz almak istediğini göstermeden,

arkadaşlarının sözünü keserek konuşan bir öğrenci, öğretmen tarafından

dinlenirse, öğrenci bu tür davranışları tekrar edecektir.Öğrenci

pekiştireci hangi davranışın sonucunda aldığını farketmelidir. Bunu sağlamak

için pekiştirecin doğru davranıştan hemen sonra verilmesi gerekir. Aradan zaman

geçtiyse, öğrenciye verilen pekiştirecin hangi davranışı için olduğunu açıklamak

gerekir. Öğrencide davranış değişikliği meydana getirmek için mümkün olduğunca

olumlu pekiştireç kullanılmaya çalışılmalıdır. Ayrıca pekiştirecin verildiği

durumda öğrenciyi etkileyen diğer uyarıcılar da göz önünde

bulundurulmalıdır.Örneğin derste sıkılan bir öğrenciyi gürültü yapıyor

diye sınıftan atan bir öğretmen, öğrencinin davranışını cezalandırmaktan çok

pekiştirmiş olur. Pekiştireçlerin değeri öğrenciden öğrenciye değişir. Bir

öğrenci için yüksek not önemli bir pekiştireçken, sınıfta kalmaya niyetli bir

öğrenci için hiçbir anlam ifade etmeyebilir. Pekiştireçler, öğrencilerin

ihtiyaçlarına, yaşlarına, sosyal çevrelerine göre değişmektedir. Pekiştirecin ne

olacağının yanı sıra, ne zaman verileceği de önem taşımaktadır. Pekiştireç, yeni

ve öğrenilmesi güç davranışların kazandırılmasında daha sık verilmelidir.

Davranış öğrenildikten sonra pekiştireçlerin azaltılması daha etkili olacaktır.

Bazı ince pekiştirme çeşitleri:Öğrenilecek davranış yeni ve

karmaşık ise her doğru davranış pekiştirilebilir. Buna sürekli pekiştirme denir.

Ancak okul öğrenmelerinde tüm öğrencilerin davranışlarını sürekli pekiştirmek

mümkün değildir. Ayrıca pekiştireç çok sık verilirse değerini yitirir ve

pekiştireç olma özelliğini kaybeder. Bu nedenle pekiştireçler çoğunlukla belli

aralıklarla verilir. Bu uygulamaya aralıklı pekiştirme denir.Sabit zaman

aralıklı pekiştirmede, pekiştireçler belli zamanlarda verilir. Memur maaşları,

günlük yövmiyeler, öğrenciler için teneffüsler bu tip pekiştirmelere örnektir.

Bu tür pekiştirmeye örnek olarak, öğrencilerin yazılı ve sözlü sınavlardan önce

çalışıp, sonra çalışmamaları verilebilir.Değişken zaman aralıklı

pekiştirmede ise pekiştireçler beklenmedik zamanlarda verilir. Bu nedenle süpriz

niteliğindedir. Birey de pekiştireç beklentisi olduğu sürece istenilen davranışı

gösterir. Okulda öğretmenin, öğrencilerin bazı başarılarını pekiştirmesi, arada

sırada başarısına yüksek puan vermesi bu tür pekiştirmedir. Okulda bu tür

pekiştireçler öğrencinin sürekli çalışmasını sağlar.Sabit oran aralıklı

pekiştirmede kaç davranıştan sonra pekiştireç verileceği bellidir. Örneğin

işçilere ürettikleri parça başına ücret verilmesi bu tür pekiştirmeye örnek

gösterilebilir. Okulda da öğrencilere yaptıkları her ödev için not ya da yıldız

verilmesi, doğru yanıtladıkları her 5 problem için tam puan verilmesi, sabit

oranlı pekiştirmedir. Bu durumda öğrenciler yaptıkları doğru davranış sayısını

artırarak istediği kadar pekiştireç alabilirler.Değişken oran aralıklı

pekiştirmede ise kaç doğru davranışa pekiştireç verileceği belirli değildir.

Öğretmenin bir seferinde 5 problemi doğru çözeni, diğer seferinde 7 problemi

doğru çözeni ödüllendirmesi bu tür pekiştirme tarifine örnek

verilebilir.Koşullu Anlaşma:Koşullu anlaşma, bireyin pekiştireci

elde etmesi için belli bir şekilde davranmasını gerektirir. Örneğin, annenin

çocuğuyla ödevini bitirdiği taktirde oynamaya dışarı çıkabilirsin, Bir hafta

boyunca odanı düzenli tuttuğun taktirde hafta sonununda çocuk tiyatrosuna

götüreceğim. gibi yaptığı sözleşmelerdir. Birey kendi kendisiyle de koşullu

anlaşmalar yapabilir. Örneğin; Bu sınavdan başarılı olduğum taktirde hafta sonu

sinemaya gideceğim, gibi...Davranış değiştirmek amacıyla kullanılan

diğer bir yöntem de, simgesel ödülle pekiştirmedir. Bu yöntemde çocuğa şeker,

oyuncak, sokağa çıkma izni gibi doğrudan doğruya ihtiyacını karşılayacak bir

ödül yerine, yıldız, puan, oyuncak, para vb. simgesel ödüller verilir. Çocuk bu

simgesel ödülleri toplayarak daha sonra gerçek ödüle dönüştürür. Simgesel ödülle

pekiştirme, okulda özellikle yavaş öğrenen ve özürlü çocuklarda, akademik ve

sosyal davranışların geliştirilmesinde etkili bir biçimde kullanılabilir.

Simgesel ödülle pekiştirme, bir program çerçevesinde düzenlenir. Bu programı

öğretmen kendisi hazırlayabileceği gibi, öğrenciyle birlikte de hazırlayabilir.

Program hazırlanırken aşağıdaki işlemlerin yapılması

gerekir.Değiştirilmek istenilen davranışların belirlenmesi: Programın

başarıya ulaşması için öncelikle öğrencide hangi davranışların değiştirilmek

istendiğine karar verilmesi gerekir. Bu amaçla öğrencinin sınıftaki davranışları

incelenir ve bu davranışlardan istenen ve istenmeyenler

belirlenir.Değiştirilecek davranışlar belirlendikten sonra simgesel

ödülün ne olacağına ve her davranışın karşılığında kaç simge verileceğine

öğrencilerle birlikte karar verilir. Simgesel ödül, öğrencinin adına açılan bir

kartona yıldız çizme ya da yapıştırma, boncuk verme, renkli kartonlardan

yapılmış küçük çiçek figürleri vb. olabilir.Simgeler belirlendikten

sonra elde edilen simgelerin nasıl harcanacağına, yani birincil pekiştireçlerin

neler olacağına ve bunların kaç simgeye bedel olduğuna karar verilmesi gerekir.

Pekiştireçler seçilirken öğrencinin ihtiyaç ve tercihleri göz önünde

bulundurulmalıdır. Pekiştireçlerin bedeli, çocuk için çekiciliğine göre, çocukla

birlikte belirlenmelidir.Biçimlendirme:Edimsel koşullama süreci

normal koşullarda çok zaman alır. Skinner kutusuna konan hayvanın kendi başına

manivelaya basarak yiyeceği elde etmesi beklenirse, hayvan ya ölür yada

tesadüfen yiyeceği elde etmeyi öğrenir. Oysa edimsel koşullamada bir başka

yaklaşım olan biçimlendirme ile hayvanın daha kısa sürede yiyeceği elde etmesi

sağlanabilir. Biçimlendirmenin temeli, organizmanın beklenen en yakın tepkisi

pekiştirilerek, kademe kademe amaç davranışa ulaşmasını

sağlamaktır.Sonuç olarak, biçimlendirme, beklenen davranışa yakın olarak

görülen bir tepkinin pekiştirilmesiyle başlayan ve kademeli bir şekilde istenen

tepkiye daha yaklaşan tepkilerin pekiştirilmesi ve en sonunda da istenen

tepkinin kazandırılmasıyla sonlanan bir süreçtir.Programlı Öğretim

Skinner'e göre öğrenmenin etkili bir şekilde oluşabilmesi için şu

koşullar yerine getirilmelidir:· Öğrenilecek bilgi, küçük adımlarla

öğrenciye sunulmalıdır.

· Öğrenen kişiye öğrenmelerinin doğruluğu ya da

yanlışlığı hakkında anında bilgi (dönüt) verilmelidir.

· Öğrencinin kendi

hızıyla öğrenmesine olanak verilmelidir.Skinner, sınıftaki bu öğrenme

problemlerine çözüm olarak alternatif bir öğretme tekniği olan programlı

öğretimi önermiştir. Programlı öğretim materyallerini sunmak üzere kullanılan

makinalara öğretme makinaları adı verilmektedir. Programlı öğretim ilkeleri

öğretim makinalarında kullanılarak yaygınlaştırılmıştır. Skinner sınıf

öğretimine karşıdır. Çünkü toplu öğretimde her öğrenciye uygun uyarıcı, dönüt

verilmemekte, pekiştirme yapılmamakta ve her öğrencinin doğru davranışı

göstermesi sağlanamamaktadır.Makinanın temel ögesi programdır. Programda

öğrenciye öğretilecek konu, aşamalılık ilişkisi (önceki öğrenmelerin sonraki

öğrenmeleri destekleyecek şekilde sıralanması) dikkate alınarak küçük birimler

halinde analiz edilir. Her birimi öğrenmek için öğrencinin ne yapacağına ilişkin

yönergeler verilir. Öğrenci; her birimi tamamladıktan sonra test edilir.

Öğrencinin cevapları ile doğru cevaplar karşılaştırılarak doğru cevapları

pekiştirilir.Bir sonraki öğrenme birimine geçirilir. Yanlış cevaplamışsa

yanlışı düzeltmesi için yeni yönergeler verilir. Bu durum, öğrenme birimi tam

olarak öğrenilinceye kadar sürer. Bu tür programlar genellikle doğrusal

programlardır ve öğretme makinası dışında, programlı öğretim tekniğiyle

hazırlanmış kitaplarda da uygulanabilir. Skinner, öğretme makinalarında

doğrusal programları tercih etmekle birlikte, bilgisayarların gelişimiyle dallı

programlar yaygınlaşmıştır. Dallı programlarda öğrenciye öğrenmesi için birçok

alternatif yönerge verilmekte öğrenci bunlardan kendisine en uygun olanını

seçmektedir. ayrıca düzeltme çalışmaları için de çeşitli öneriler bulunmaktadır.

Bu nedenle bilgisayar destekli öğretim orijinal öğretme makinalarını ya da

bireysel çalışma kitaplarının yerini almıştır.



Dr.charles V.ford ..yalan, Yalan, Yalan, Yalancılığın PsikolojisiSosyal Kuralların Psikolojisi (Muzaffer Şerif)Diyabetik Hastada Psikolojik SorunlarPsikolojik Cilk HastalıklarıYaratıcılıkYapısalcılıkSürrealist YaklaşımPragmatik YaklaşımKişisel Modernlik Yaklaşımlarıİşlevselcilikİnşacı YaklaşımFenomenolojik YaklaşımDiferansiyel YaklaşımPsikodinamik YaklaşımDavranışçı YaklaşımBiyolojik YaklaşımBilişsel Öğrenme YaklaşımıVroom'un Beklenti TeorisiTutkulu Aşk TeorisiSosyal Karşılaştırma Teorisi