Değer-sizlik

[Işıldayan Safir]

Bir topluluk içindesiniz. Daha önce tanıştığınız ve sizi gördüğünde selam vermesini beklediğiniz bir arkadaşınızın selam vermediğini görüyorsunuz. Az önce, herkesin bir ölçüde kötü duygular (üzüntü, mutsuzluk, hayal kırıklığı) yaşayacağı bir olayı yaşadınız.

Ancak size acı veren kötü duygularınızın şiddeti, aynı olayı yaşayan diğer insanlarınkinden çok daha fazla. Bu olay size öyle acı veren duygular yaşattı ki topluluğu terkettiniz. Topluluğu terketme davranışınız ise başka bir dizi olumsuz duygular yaşamanıza yol açtı. Tam bir kısır döngü içindesiniz.

Bu kısır döngüye girmenize ne yol açtı? Arkadaşınızın size selam vermemesi mi? Eğer arkadaşınızın size selam vermemesi, toplantıyı terketmenize dahi neden olacak türde bir olay ise, kendinize şu soruyu sormalısınız: Benim yaşadığım olayın aynısını yaşayan 100 kişi olsa, o 100 kişinin kaçı benim gibi toplantıyı terkederdi? O 100 kişinin kaçının duyguları benimkiler kadar şiddetli olurdu? Kaçı benim kadar acı çekerdi? Gözlemleriniz sonunda, aynı tatsız olayları yaşayan insanların, o olayların neticesinde çok farklı şiddette duygular yaşadığını göreceksiniz.

Kötü olayların kişilerde farklı şiddette duygular ortaya çıkarmasında garipsenecek bir durum yok. Herkesin aynı olaylardan aynı derecede etkilenmesini bekleyemezsiniz. Ancak olumsuz olaylar (arkadaşınızın size selam vermemesi) neticesinde ortaya çıkan kötü duygularınızın (mutsuzluk, hayal kırıklığı) şiddeti herkesinkinden belirgin biçimde fazla ve acı verici ise burada bir sorun var demektir. Peki sorun nerede?

Olumsuz duygularınızın nedenini tamen yaşadığınız olaylara bağlamaya devam mı edeceksiniz? Olaylar ve onların sonrasında ortaya çıkan duygularınız arasında siz neredesiniz? Arkadaşınız size selam vermemesi neticesinde, sizi herkesten çok daha fazla mutsuz yapan şey yoksa kendiniz misiniz? Kendinizdeki hangi parça, sizin aynı olaylardan farklı anlamlar çıkararak başkalarına göre daha mutsuz olmanıza yol açıyor?

Size selam verilmediği (olay) andan, şiddetli bir şekilde mutsuz olmanıza (duygu) kadar geçen o kısa zaman diliminde neler olduğunu merak etmeyecek misiniz? Merak etmelisiniz, çünkü o zaman diliminde her ne oluyor ya da her ne yapıyorsanız, buna bağlı olarak, yaşadığınız o tatsız olaydan başkalarına göre çok daha fazla etkileniyor, çok daha fazla acı çekiyorsunuz. Ne yapıyor olduğunuzun cevabını bulmak zor değil: Düşünüyorsunuz. Sadece düşünüyorsunuz.

Bir olaya maruz kalıyor ve o olayın hemen sonrasında aklınızdan bir şeyler geçiyor; o olayla ilgili düşünüyor, olaya bir anlam yüklüyor, olaydan bir anlam çıkarıyorsunuz. Bunu çok hızlı yapıyor ve hatta yaptığınızı faketmiyorsunuz. Farketmiyorsunuz, çünkü bu sizin herzaman yaptığınız, kolaylıkla yaptığınız, otomatikleşmiş bir alışkanlığınız.

Arkadaşınızın selam vermemesinden sonra aklınızdan hızla bir şeyler geçiyor. Bu olayı kendinize göre yorumluyor, olayın sizin için ne anlama geldiğini kendi kendinize söylüyorsunuz. Aklınızdan hızla geçen o düşüncelerinize göre de farklı nitelikte ve şiddette duygular yaşıyorsunuz. Eğer bir arkadaşınız tarafından selamlanmamak aynı olayı yaşayan çoğunluğa göre sizi çok daha mutsuz yapıyorsa, aklınızdan geçen o hızlı şeylerde bir sorun var demektir. Olayı anlamlandırmanızdaki farklılık size sağlıklı bir olumsuz duygu yerine (katlanacağınız ölçüde bir mutsuzluk, ortamı terketmenize sebep olmayacak şiddette bir mutsuzluk), sağlıksız olumsuz bir duygu yaşatmış olabilir.

Arkadaşınızın size selam vermediğini gördüğünüz anda aklınızdan neler geçti? Neler geçti de aynı olayı yaşayan diğerlerinden çok daha mutsuz oldunuz? Neler geçti ki toplantıyı bile terkettiniz ve bu kez de toplantıyı terkettiğinizden dolayı bir dizi olumsuz duyguya kapılıp gittiniz?

Bu tür bir olay size bu denli acı verici duygular yaşattı ise aklınızdan geçmiş olabilecek olası düşünceler şunlar olabilir mi?

"Arkadaşım bana selam vermedi. Beni yoksaydı."

Daha fazlası aklınızdan geçmiş olabilir mi?

"Arkadaşım bana selam vermedi. Beni yok saydı. Demek ki beni sevmiyor. Beni önemsemiyor."

Yoksa daha daha fazlası mı?

"Arkadaşım bana selam vermedi. Beni yok saydı. Demek ki beni sevmiyor. Beni önemsemiyor. Bu benim önemsiz, yok sayılacak, sevilmeyen bir insan olduğumu gösterir."

Kendinize daha fazla acı çektirmek için aklınızdan geçenlere şunu da ekleyebilirsiniz:

"BEN BÜTÜNÜYLE DEĞERSİZ BİR İNSANIM"

Bir kişinin size selam vermemesi olayından tümüyle değersiz bir insan olduğunuz hükmüne vardıysanız, bunu kendinize yaptıysanız, bu tür bir değersizlik etiketini kendine yapıştıran tüm diğer insanlar gibi toplantıyı terkedip gidersiniz.

Neden bazıları, selam almamak gibi herkesin yaşayabileceği bir olaydan, kayıtsız şartsız değersiz kişiler oldukları anlamını çıkarıyorlarken, diğerleri bunu yapmıyor? Bu ayrıca ele alınması gereken bir konu...

Değersizlik düşüncesinin bilişsel davranışçı yaklaşıma göre de temel bir sorun olduğu çok açık... Farklı yaklaşımların, değişik yollardan aynı kaynağa varması, varılan kaynağın doğruluğuna yönelik önemli bir gösterge...

Değersizlik konusundaki tartışmaya katkı sağlamaya çalışarak, değersizliğin psikolojik sorunlarda önemli bir kaynak olduğu görüşüne katıldığımı belirtmek istedim.

Emir Emre Doğan'ın kaleminden...