Çiçek Hastalığı

[Bluesky24]

Çiçek Hastalığı



çiçekTarihçiler çiçek hastalığının yaklaşık 10,000 yıl önce ilk tarımsal yerleşmeyle birlikte ortaya çıktığını kabul etmektedirler. Hastalığın varlığıyla ilgili ilk gerçek veriler, 18. Mısır hanedanlığı (Milattan önce 1580-1350) ve Pharaoc V. Ramses (Milattan önce 1157) zamanındaki mumyalardan elde edilmiştir. Ancak, hastalıkla ilgili ilk bilinen tanımlamalar milattan önce 4. yüzyılda çin'de yapılmıştır (1).

Hastalık

çiçek, Orthopoxvirus genomuna ait bir virüs tarafından meydana getirilen bulaşıcı bir hastalıktır. çiçek virüsü solunum yolu ile bulaşır (2).

Hastalık 12 günlük kuluçka dönemini takiben, yüksek ateş, baş ağrısı, kas ağrıları ve ileri derecede güçsüzlük ile genel durumun bozulması şeklindeki şikayetler ile başlar. İki veya beş gün sonra makülo-papüler döküntüler ortaya çıkar. Döküntü ağız ve farenks mukozasında, yüzde ve kollarda görülür; gövde ve bacaklara yayılır. Döküntü 2 gün sonra veziküler ve daha sonra da püstüler hale dönüşür (2). Bulaşma riski özellikle hastalığın ilk haftasında yüksektir.

çiçek hastalığının klinik bulguları benzer olmakla birlikte iki ayrı klinik formu tanımlanmıştır: majör çiçek hastalığı ve minör çiçek hastalığı. Minör çiçek daha az ciddi olan formdur ve mortalitesi %1'den azdır. Majör çiçek ise daha ciddi seyreder ve mortalite %30 civarındadır (2c).

Hastalığın daha nadir görülen iki formu daha mevcuttur: kanamalı form ve habis (malign) form. Kanamalı formu, mukoza ve deride kanama ile birlikte döküntü ile karakterizedir. Habis formu ise püstül oluşturmayan yumuşak, düz lezyonlarla karakterizedir. Her iki form da hemen hemen her zaman ölümcüldür (2d).

çiçeğin başlıca sekelleri yüzde skar oluşumu, körlük ve ekstremite malformasyonlarıdır (2e)

<br clear="all"/>



Epidemiyoloji

çiçeğin batı dünyasında girişi 16.yüzyılın başlarından daha eski değildir. Amerika'daki katastrofik salgınların Aztek ve İnka medeniyetlerinin çöküşüne neden olduğu düşünülmektedir (1b).

Avrupa'da 18. yüzyılın sonlarına doğru her yıl çiçekten 400,000 kişi hayatını kaybetmiş ve sağ kalanların üçte biri kör olmuştur (1b).

19. yüzyılda endüstrileşmiş ülkelerde aşılama uygulamalarının ilerlemesiyle birlikte hastalık insidansı azalma göstermiştir. Ancak, aynı yüzyıl içinde büyük epidemiler görülmeye devam etmiştir. 1910-1914 yılları arasında, Rusya&lsquo;da 200,000 kişinin hastalanmasına ve 25,000 kişinin ölmesine neden olan büyük bir çiçek epidemisi görülmüştür (1d).

1920'lerde aşılama programları sayesinde pek çok Avrupa ülkesinde çiçeğin yayılması durdurulmuştur. 1930'ların ortalarında, İspanya ve Portekiz dışında Avrupa'da sadece izole vakalar görülmüştür. Hastalık İspanya'da 1953'e kadar, Portekiz'de ise 1948'e kadar endemik olmaya devam etmiştir (1e).

çiçeğin yayılması Kanada'da 1940'ların başında, A.B.D.'de 1949 yılında ve Japonya'da 1950'lerde durdurulmuştur (1).

Aynı dönemde, gelişmekte olan ülkelerde durum tamamen farklıydı. 1967'de Latin Amerika, Asya ve Afrika'da her yıl 10-15 milyon çiçek vakası olduğu tahmin edilmektedir (1g).

1966'da Dünya Sağlık Asamblesi 10 yıl içinde çiçek hastalığının eradikasyonu (dünya üzerinden kaldırılması) için Dünya Sağlık örgütü'nden (DSö) bir kampanya yürütmesini talep etmiştir (1h).

çiçek 1970'de Orta ve Batı Afrika'daki 20 ülkede, 1971'de Brezilya'da, bir sonraki yıl Endonezya'da ve 1975'de tüm Asya kıtasında tamamen ortadan kaldırılmıştır. Etiyopya'da hastalık 1976'da kontrol altına alınmıştır. En son çiçek vakası 26 Ekim 1977'de Somali'de görülmüştür (1i).

Eylül 1979'da bilim adamlarından oluşan bir komite tarafından çiçek hastalığının dünya üzerinden eradike olduğu onaylanmış ve 8 Mayıs 1980'de WHO tarafından kabul edilmiştir (1j). çiçeğin eradikasyonu günümüze kadar aşılarla elde edilen en büyük başarıdır.

<br clear="all"/>



Aşının tarihçesi ve aşılama stratejisi

İnsanları çiçekten korumada kullanılan ilk metod, hastalıklı kişiden alınan az miktarda cerahatin inokülasyonu olmuştur. Variolizasyon adı verilen bu teknik doğal enfeksiyona göre mortalitesi 10 kez daha düşük olan, hafif bir enfeksiyona neden olmaktadır. Milattan önce yaklaşık 1000 yıllarında Hindistan'da kullanılan bu metod daha sonra çin, Asya ve Afrika'ya yayılmış ve 18. yüzyılda da Avrupa ve Kuzey Amerika'da kullanılmıştır (1k).

1796'da Edward Jenner adlı İngiliz doktor önemli sonuçları olan bir deney yapmıştır. İnek çiçeği (ineklerde görülen ve insana da geçen döküntülü, enfeksiyöz hastalık) olan hastalarının çiçeğe karşı korunduklarını fark etmiş ve inek çiçeği olan bir hastanın cerahatini sağlıklı bir kişiye inoküle etmiştir. Daha sonra bu kişiye gönüllü olarak çiçek inokülasyonu yapıldığında, hastanın çiçeğe karşı korunduğunu göstermiştir (1l). Jenner inek çiçeğinin geçişinden sorumlu maddeye aşı (Latince inek anlamına gelen vacca'dan) ve çiçeğe karşı korunmak için yaptığı bu işleme de aşılama adını vermiştir (1m). Jenner'in keşfi kısa sürede benimsenmiş ve 10 yıldan daha kısa bir süre sonra çiçeğe karşı insanları korumak amacı ile tüm dünyada koldan kola aşılama uygulanmaya başlamıştır (1n). Daha sonra, Louis Pasteur, Jenner'in onuruna, dışarıdan bir madde vererek insanları hastalığa karşı koruma işleminin tümüne birden aşılama adını vermiştir (1).

Aşının bir kişiden diğerine özelliklerini kaybetmeden geçebildiğinin ortaya konulması çiçeğe karşı koldan kola aşılamanın temelini oluşturmuştur. Ancak, bu işlem aşının yaygın olarak kullanılması ile ilgili bir takım zorluklar yaratmış ve ayrıca sifiliz hastalığının yayılmasına aracı olarak aşılama konusunda 19. yüzyılın başında hayal kırıklıkları yaratmıştır (1p).

1805'da İtalya'da dana derisinde yeni, daha kolay ve daha güvenli bir teknikle aşı yapımının geliştirilmesi çiçeğe karşı aşılamaya karşı ilginin yeniden artmasını sağlamıştır. Bu teknik 19. yüzyılda tüm endüstrileşmiş ülkeler tarafından benimsenmiş ve koldan kola aşılama 1898'de İngiltere'de olduğu gibi yavaş yavaş yasaklanmıştır (1).

Endüstrileşmiş ülkelerde aşılamanın ilerlemesi 19. yüzyılın sonunda çiçek insidansında belirgin bir azalmaya neden olmakla birlikte, hastalık 20. yüzyılın ortalarında gelişmekte olan ülkelerde önemli bir halk sağlığı problemi olmaya devam etmiştir. 1920'lerde stabilitesi ve direnci daha fazla olan çiçek aşılarının yapılmasını sağlayan metodlar sayesinde ve 1940'larda bu aşıların daha geniş kitlelere yönelik üretilmesinin sağlanması ve yaygın aşılama kampanyaları sayesinde hastalık başarılı bir şekilde eradike olmuştur (1r).

20. yüzyılda hastalığın eradikasyonunu gerçekleştirmek amacı ile kullanılan çiçek aşıları canlı aşılardı. Bu aşılar aşı virüsü ile kontamine edilmiş hayvanların (dana veya koyun) derilerinden alınan örneklerden yapılmıştır (1q).

Bu aşıları üretmek için aşı virüsünün farklı suşları kullanılmıştır. 1967'de Dünya Sağlık örgütü (DSö) en etkin ve en iyi şekilde tolere edilen aşıları yapmak üzere bu suşlardan yalnızca iki tanesinin kullanılmasını önermiştir (1s). çiçeğin eradikasyonundan sonra hastalığın yeniden ortaya çıkması ihtimaline karşılık birçok ülkede depolanan aşılar da bu aşılar olmuştur (3a).

Bu birinci jenerasyon aşılar en az 10 yıl koruma sağlamaktadır (4a); ancak ekzama vaccinatum, vaccinia necrosum, aşılama sırasında veya sonrasında baş ağrısı başta olmak üzere bir çok istenmeyen etkileri mevcuttur. 1968'de A.B.D.'de yürütülen bir çalışmada çiçeğe bağlı ilk aşılama sonrası mortalitenin 1 milyon kişide 1 olduğu ve tekrar aşılama sonrası bu oranın 4 milyonda 1 olarak hesaplanmıştır.

Gelecekte global terörist tehdit unsuru olarak çiçek epidemilerinin ortaya çıkma riski, son birkaç yılda birçok ülkede birinci jenerasyon aşılar kadar etkin ancak daha iyi tolere edilen ve geniş kitlelerde uygulanması kolay olan yeni aşılar elde etmek için araştırma programlarının başlatılmasına neden olmuştur (3b).

A.B.D.'de NYCBOH suşuna ait hücre kültürlerinden ikinci jenerasyon çiçek aşıları geliştirilmiştir (3b). Birinci jenerasyon aşılarına benzer biyolojik profile sahip olan bu aşılar, etkinlik ve tolerabilite açısından da diğerlerine eşdeğer olmalıdır.

Japonya ve A.B.D.'de halen aşı virüsünün zayıflatılmış suşlarının hücre kültürlerinde üçüncü jenerasyon aşılar denenmektedir (3b). Japonya'da bu aşılarla yapılan ilk çalışmalar, birinci jenerasyon aşılarda gözlenen yan etkilerde arzu edilen azalmanın sağlandığını desteklemektedir (3b).

Günümüzde, hastalığın tümüyle eradike olmuş olması nedeniyle, toplumların çiçeğe karşı sistematik olarak aşılanması DSö tarafından önerilmemektedir (5a).

Bir çok ülke biyoterörist aktiviteye bağlı ortaya çıkabilecek olası epidemiler için çiçek aşısı depolamaktadır. DSO çiçek aşısı stoklamak için kaynağı olmayan ülkelere yardım amaçlı yeni stoklar oluşturmaktadır (3c).

DSö tarafından biyoterörist tehdit karşısında kullanılmak üzere çiçek aşısı kullanımı ile ilgili yeni öneriler sunulmamıştır (5).

2002 yılında A.B.D.'de aşılama uygulamasının önerildiği kişiler:

- Hastalık ile veya Orthopoxvirus'ün insana geçen diğer formları ile iş ortamında temas eden kişilere,

- Epidemi sırasında kontamine olmuş kişilerin tedavisinden sorumlu sağlık personeline,

- Epidemi sırasında çiçek aşısını uygulayan kişilerdir (2f).

<br clear="all"/>



Sonuç

Günümüzde çiçek hastalığının eradikasyonu (dünya üzerinden yok edilmesi) aşılarla elde edilen en büyük başarı hikayesidir. Hastalığın eradike edilmiş olması nedeniyle DSO tarafından toplumların çiçeğe karşı sistematik olarak aşılanması artık önerilmemektedir (5a). Ancak biyoterörist tehdit nedeniyle bazı ülkeler çiçek aşısı stratejisini yeniden gözden geçirmektedir.

Kaynaklar

1- Henderson D.A., Borio L.L., Lane J.M. Smallpox and Vaccinia. In: Plotkin SA. Orenstein WA VACCINES 4th ed, Philadelphie: Saunders,2004: 123-153

2- Smallpox. Epidemiology and Prevention of Vaccine-Preventable Diseases The Pink Book 8th ed. CDC, 2004: 257-280 http://www.cdc.gov/nip/publications/pink/smallpox.pdf

3- Paul-Ehlrlich-Institut. Smallpox in Global Health Security Initiative (GHSI) Workshop. Best Practices in Vaccine Production for Smallpox and other Potential Pathogens. 2002 http://www.who.int/csr/disease/smallpox/en/bestpractices.pdf

4- WHO. Fact Sheet on Smallpox. 2001 http://www.who.int/emc/diseases/smallpox/factsheet.htm

5- WHO. Smallpox vaccine. Vaccines, Immunization and Biologicals. 2003 http://www.who.int/vaccines/en/smallpox.shtml

6- CDC.CDC Begins Shipping Smallpox Vaccine to the States Media Relations. 2003; (404): 639-3286 http://www.cdc.gov/od/oc/media/pressrel/r030122b.htm

[b]