eysenck kişilik envanteri

[flashbellek]

-NORMLAR-

Erkek Ortalama
Kadın Ortalama

Toplam item sayısı

PSİKOTİK
3.95
2.77
25
DIŞADÖNÜK
13.12
12.95
21
NÖROTİK
9.69
12.73
23
YALAN
7.22
8.06
21

EYSENCK KİŞİLİK SORU VARAKASI:

Eysenck Kişilik envanteri (EPQ) daha önce oluşturulan pek çok kişilik envanterinin geliştirilmiş halidir; serinin en sonuncusu olan EPI’dan farkı yeni bir ölçeğin ilave edilmiş olmasında ve diğer ölçekler üzerinde yapılan bazı çalışmalarla görülen gelişmelerin bu ölçekte daha iyi sonuçlar vermesi beklenmektedir. Bu serideki ilk örnek Maudsley Tıbbi envanteri idi. Bu kestyoner 40 itemden oluşan N (nörotizm veya emosyonalite) i ölçmeyi amaçlamakta idi. Bunu takiben geliştirilen MPI (Maudsley Personality Invertory), N ve E (dışa dönüklük içe dönüklük) nin ölçülmesini öngören itemlerden oluşuyordu. MPI’ı (Eysenck 1959), EPI (Eysenck ve Eysenck, 1964) takip etmiş olup bu envantere de bir yalan ölçeği (L) ilave edilerek dissimilasyonun ölçülmesi amaçlanmıştır. A ve B olarak iki alternatif form halinde geliştirilerek aynı populasyon için gereğinde testin tekrarlanabilmesi sağlanmıştır. İlave olarak EPI daha basit bir dille yazılmış olup, eğitimi düşük deneklerin de soruları kolayca anlayabilmeleri ve kendilerine ayrıca açıklama yapmaya gerek kalmayacak şekilde hazırlanmıştır. Ayrıca, EPI’ de MPI’a kıyasla psikometri yönünden arzu edilen gelişmeleri verebilecek yöntemler geliştirilmiştir. Örneğin EPI’de E ve N’nin boyutları tamamiyle bağımsız hale getirilmiştir, oysa, MPI’de aralarında az da olsa bir korelasyon bulunmaktadır. Bundan başka EPI’nın güvenirliği daha yüksektir.

Her iki envanterin ölçekleri arasında son derece yüksek bir korelasyon vardır, zira her iki ölçekte kişiliğin birbirinin aynı olan boyutlarını ölçmeyi amaçlamaktadır. Pratik yönden skalalar birbirileri ile değiştirilebilmektedirler. Aynı şekilde yeni, ölçekteki N ve E skalaları daha öncekilere çok benzediğinden, bu yeni ölçeğe de eşdeğerde bir güçle uygulanabilmektedir. Yeni ölçeğin en büyük avantajı yeni bir değişken olan ve “P” ile gösterilen psikotizm ölçeğinin ifadesinin ilavesidir. Ancak, psikiyatrik bir terim olan “psikotizm” sözcüğünün, bu ölçeğin normal deneklerin kişilik vasıflarını ölçmeyeceği anlamına gelmemektedir. Psikotizm sözcüğü testte kullanıldığı şekliyle şu anlama gelmektedir; “Her insanda bulunan ancak farklı derecelerde görülen bir şahsiyet vasfı”. Bu vasfın varlığı çok bariz ve aşırı derecede olduğu zaman o kişide psikiyatrik anomaliler gelişebileceği hakkında bir ön tahminde bulunabilmektedir. Denekte böyle bir eğilim olsa bile, o kimsenin psikozo gireceği son derece uzak bir olasılıktır. Yüksek P puanı almış kişilerden çok düşük bir oranda yaşam süreleri boyunca psikoz kapsamına giren anomaliler görülebileceği olasıdır. Pek çok bakımlardan özellikle pratik gayelerle ve normal kimselere uygulandığı zaman , nörotizm ve psikotizm gibi psikiyatrik kökenli terimlerin kullanılmasından vazgeçilerek yerine “emosyonalite” ve inatçı veya dik kafalı anlamına gelebilecek “tough mindedness” gibi terimlerin kullanılması daha yararlı olacaktır. Bu nedenle, bundan böyle N ve P yukarıda açıklandığı anlamda kullanılacaktır.

TESTİN GENEL ZEMİNİ:

İnsan deneklerdeki belli başlı davranış paternlerinin tanımını yapmak daima psikologların ilgisini çekmiştir. Ve kişiliğin önemli boyutlarının araştırılmasına pek çok tanınmış kimse eğilmiştir. Eysenck (1970) tarafından yapılan bir literatür taramasından son derece belirgin ve çok önemli iki şahsiyet boyutunun bulunduğunu kesinlikle destekleyen görüşler olduğu ortaya çıkmıştır. Bunlar sırasiyle “dışa dönüklük – içe dönüklük” ile nörotizm, yani emosyonalite veya istikrarlık-istikrarsızlık olarak tanımlanabilir.

1952’de Eysenck E ve N’den tamamen ayrı olarak bir üçüncü önemli boyut olan psikotizm’i ortaya atmış ve bu bulguyu desteklemek için şöyle bir savunma yapmıştır: “Nörotizm vasfının bir kimsede aşırı derecede görülmesi sonucuna nevroz denildiğine göre, psikoz da aynı şekilde, psikotizm vasfının aşırı olduğu hallere verilen ad olmaktadır. Bu hipotez şu iki temel faraziyeye dayandırılmaktadır: (1) Psikiyatrik anomaliler esas olarak normallikle bir devamlılık gösterirler, ve (2) oysa, nevroz ve psikoz tamamen farklı bağımsız boyutlardır” Her iki hipotez de deneylerle desteklenmiş (Eysenck, 1970) olup bugün için söyleyeceğimiz, varılan sonuçların ve izlenen hedeflerin doğru yönde olduğudur. Şunu ilave edelim ki, psikiyatrlar sık sık psikoz ve psikopatinin temelde genetik ile aralarında çok sıkı bağlar olduğuna dikkati çekerler. Psikotik annelerin çocukları kısa bir süre sonra annelerinden ayrılarak normal anne-babalar tarafından yetiştirilmişlerdir. Sonuçta bu çocukların aşırı derecede psikotik ve psikopatik yönden suç işler mahiyette davranışlar sergiledikleri görülmüştür. Konuya ilişkin

[flashbellek]

olarak görülen sayısız örnekten yalnız biri bile psikoz (özellikle şizofreni) ve psikopati ile aralarındaki yakın ilişliyi vurgulamaktadır. Şu halde, psikotizm, tarafımızdan şahsiyetin bir üçüncü ana boyutu olarak rahatça kabul edilebilmektedir. Royce’un (1972) şahsiyetiyle ilgili faktör analizi yoluyla yapılan literatürü gözden geçirmesinden elde ettiğimiz sonuçtan da açıkça görüldüğü gibi, bizim ölçeklerimizin ölçtüklerine benzer üç önemli faktörden söz edilmektedir. Bu da bize seçimin ne arbitrer ne de subjektif ve nosyonlara dayanmayarak, yalnızca deneysel verilerin izinden gidildiğini göstermektedir.

E VE N’İN MAHİYETİ:

Tanımı ve tarifi yönünden E üzerine yapılan faktöryel çalışmalar, tıpa tıp eş olmamakla birlikte Jung’un ileri sürdüklerine çok yakından benzemektedir. Aşağıda, tipik içedönük ve tipik dışadönük tanımı yapılacaktır:

Tipik bir dışadönük; sosyal bir kimse olup, toplantılardan hoşlanır, pek çok arkadaşı vardır, etrafta konuşacak adam arar, kendi başına çalışmaktan veya okumaktan hoşlanmaz. Heyecan verici şeyler arar, riski göze alır, daima başkalarının işine burnunu sokar, olaylar karşısında kolayca tahrik olur ve genellikle empülsif bir kişiliği vardır. Şakadan hoşlanır, daima hazır cevaptır, değişikliği sever, kalenderdir ve insanlarla rahat kaynaşır, optimisttir; gülmek ve neşeli olmak ister. Hareket halinde olmayı ister ve bundan hoşlanır. Agresif olma eğilimdedir ve çabuk öfkeye kapılır. Hislerini her zaman kontrol altında tutamaz ve genellikle fazla güvenilir bir kimse değildir.

Tipik içedönük bir kişi ise; sakin ve pek çok şeyden elini eteğini çekmiş gibidir. Başkalarına kıyasla kitaplardan ve okumaktan daha çok hoşlanır. Yakın dostları dışında insanlara uzak durur ve içine kapanıktır. Önceden plan yapmakla birlikte temkinli olduğundan her hangi bir girişimde bulunmadan önce ne yapacağını iyice planlar. Ani dürtülerle hareket etmeye fazla güveni yoktur. Heyecan verici olaylardan pek hoşlanmaz, günlük yaşamda görülen her zamanki olaylar üzerinde bile ciddiyetle durur ve düzenli bir yaşamdan hoşlanır. Hislerini çok sıkı kontrol altında tutar ve pek nadir olarak saldırgan davranışta bulunur ve kolayca kızarak parlamaz ve kendini kaybetmez. Pesimist olsa bile güvenilir bir kimsedir, ahlaki değerlere önem verir.

Nörotizm yönünden ise böyle bir tanımlama yapmaya gerek pek yoktur; zira bu konuyla ilgili pek çok kişi bizimle birlikte aşağı yukarı aynı tanımlamaları yapmıştır. Ancak, bütünlüğü bozmamak için N vasfında yüksek puan alan bir kimseyi kaygılı, endişeli, aksi ve çoğunlukla küskün(depressed) bir kişi olarak tanımlayabiliriz. Uykusuzken huzursuz olan bu insanlar çeşitli türde psikomatik rahatsızlıklardan şikayetçidirler. Son derece emotif olurlar ve her çeşit tembihe karşı duyarlıdırlar. “Emosyonel” olarak kendileri için sarsıcı olan her olaydan sonra eski hallerine dönmekte güçlük çekerler. Aşırı derecede emosyonel reaksiyonda bulunmaları uyum yeteneklerini de engeller ve böylece reaksiyonları irrasyonel ve bazen de katı olur. İşe bir de dışadönüklüğün karıştığı hallerde kişi büsbütün duyarlı ve huysuz olur; o zamanda aşırı heyecanlanır ve agresif olduğu olur. Nörotizm ölçeğinde yüksek puan almış bir kimseyi tek bir sözcükle tanımlamamız gerekirse onun için çekinmeden “vıdıvıdı” ve çok endişeli diyebiliriz. Bu kimselerin en önemli özelliği daima işlerin ters gideceğini düşünerek ve bu düşünceleri hemen gerçekleşecekmiş gibi varsayıp aşırı emosyonel reaksiyonlarda bulunmalarıdır. Oysa, istikrarlı bir kimse olaylar karşısında fazla heyecana kapılmadan temkinli hareket eder ve heyecan yaratan olayın ardından genellikle eski haline döner. Çoğunlukla sakin olup, kızgınlıklarını bile frenleyebilir, kontrollü kaygısızca hareket edebilirler.

Bu tanımlayıcı özellikteki görüntüler genellikle şahsiyetin fenotip yönünü yansıtır, ancak, daha önce testler ve deneylerle ortaya çıkmış görüntüler de şahsiyetin genotip’ini yansıtmaktadır. Kişilerde gözlenebilen davranışlar yapısal farklılaşmaların çevre ile olan enteraksiyonunun bir fonksiyonu olup, dışadönüklük-içedönüklükte görülen davranış, Eysenck Şahsiyet Kestiyoneri gibi testlerde en iyi şekilde ölçülebilmektedir. Lâboratuar testleri ile kestiyonerler arasındaki ayrıcalık daha çok şahsiyetin genotip ve fenotipi arasındaki farklılaşmayla yakı nen ilgilidir, ancak tabii bu hiçbir zaman mutlak olmayabilir. Çeşitli tipte ölçme araçları kullanılarak elde edilen bulguları karşılaştırarak, bunların anlamı üzerinde derin derin düşünülerek bir değerlendirme yapmak daha akıllıca olacaktır.

-P- ÖLÇEĞİ VE PSİKOTİZM’İN MAHİYETİ:

Bu kestiyonerde kullanılan P,N ve E ölçekleri bir seri yaklaşık 20 kadar faktöryel çalışma sonucu ve duruma göre bazen önceki analizlerin ışığı altında bazen de teorik yaklaşmalarla birbirinden pek az farklı olan itemlerin seçilmesi ile gerçekleştirilmiştir. Belirli safhalarda kestiyonerler kısmi olarak sonuçlandırılıp

[flashbellek]

validitasyon ve deneysel araştırmaları sürdürebilmek amacı ile kullanılırlar. Kullanılış bakımından oldukça yaygın olan ve Eysenck Şahsiyet Kestiyonerine “EPQ” çok benzeyen şahsiyet envanteri (PI), Psikotizm-Dışadönüklük-Nörotizm (PED) ölçekleri hem erişkinler hem de çocuklar için hazırlanmıştır. Zaman zaman itemlerde değişiklik yapılarak (1) faktörler arası korelasyonlar azaltılmış veya izole edilmiştir. (2) Birden fazla faktörde görülen item yığışımı (yükü) ortadan kaldırılmıştır. (3) Söz konusu ölçeklerin güvenilirliği arttırılmak istenmiştir. Ayrıca ,şahsiyetin ölçülmeğe çalışılan bu üç boyutundan zeka faktörü soyutlanmaya çalışılmış ve bu gerçekleştirilirken Eysenck’e göre hiçbir güçlükle karşılaşılmamıştır.

P değişkeninin özelliği hakkında, duruma göre testin çeşitli yerlerindeki item muhtevasının ışığında ve, ayrıca, yapılan deneysel çalışmalarla ve de psikotik ve kriminal gruplarında görülen yüksek P değeri bu vasıf hakkında yeterince bilgi vermektedir, ne var ki, yüksek P puanı almış bir kişi hakkında verbal tanım yapmak için zaman henüz erken olabilir ama bu şahsiyet tipinin tarifini de bir çeşni katmak üzere şöyle yapabiliriz: Yalnız, tek başına, başkalarını umursamayan, insanlara aldırış etmeyen bir tip. Çoğunlukla başkalarının başına dert açar, rahatsız eder ve huzursuzluk yaratır. Bazen acımasız, zalim ve hatta insanlıktan uzak davranışlarda bulunabilir. Hissizdir, başkalarını kolay kolay anlayamaz ve duyarlı olamaz. Başkalarına , hatta kendi yakınlarına bile hostil davranır ve saldırgandır. Acayip, garip ve olağan olmayan şeylere karşı bir yakınlık duyar ve tehlikeleri görmezlikten gelir. Başkalarını budala ve aptal yerine koymaktan ve sinirlendirmekten çok hoşlanır. İşte yüksek P puanı almış erişkin bir kimsenin genel tanımı.

Çocuklar söz konusu olduğu zaman, terk edilmiş görünümünü veren, sorun yaratan, acayip hareketlerde bulunan bir çocukla karşı karşıyayız demektir. İnsanca duygular beslemeyen, insan ve hayvanları sevmeyen bu çocuklar yakınlarına karşı dahi agresif ve hostil duygular beslerler. Bu kategoriye giren erişkin ve çocuklara “sosyalizasyon” sözcüğü bir kavram olarak çok yabancıdır; empati, suçluluk duygusu ve başkalarına karşı duyarlı olma gibi nosyonlara aşina olmadıkları için yabancı ve garip karşılarlar. Ancak bu tanımlar had örnekler için geçerlidir. Ortadaki yığışmalara yakın olan vakalara uçlardakilere kıyasla çok daha sık rastlandığından, bu grubun gösterdiği özellikler çok daha yumuşaktır. Bu tür davranış paternleri için psikiyatrik terimlerden “şizoid” ve “psikopatik” gibileri ile akla sıklıkla gelen “davranış bozuklukları” sözcüğü kullanılmaktadır. Bizim kullandığımız anlamdaki “psikotizm” kavramı ise bu üç diyagnostik terim ile iç içe girmiş bulunmaktadır.

Kullandığımız terimin psikiyatrik tabiatlı olmasına ve de diğer bazı psikiyatrik kavramlarla benzerlikler göstermesine rağmen bu ölçek MMPI gibi patolojik skalalardan farklıdır. Biz baştan sona normal davranışla uğraşmaktayız ve uğraşın içine semptomlar girmemektedir. Aynen nörotizmde olduğu gibi, ilgi alanımız içerisinde şahsiyette ayrıcalıklara neden olan davranış biçimleri girmektedir ki, bunların ancak had durumda olanlarında patolojik görüntüler ortaya çıkmaktadır. İşte bütün bu nedenlerden ötürü ölçek normal vakalara ve popülasyondan seçilmiş Patolojik olmayan gruplara uygulanması daha uygun düşmektedir. Bu nedenle “nörotizm” ve “psikotizm” terimlerinin ardında yatan teoriyi pek iyi bilmeyenlerle iletişimi sağlayabilmek için bu iki terimi bir tarafa bırakarak “emosyonalite” ve “dik kafalı” gibi sözcüklerin kullanılması daha uygun görülmüştür.

YALAN (L) ÖLÇEĞİ:

Bu ölçek kestiyoner serimiz içerisinde ilk defa E.P.I’de yer almıştır. Amacı “sahte görünümü” verme çabasında olan bazı denekleri ortaya çıkarmada yardımcı olmaktır. Böyle davranma eğilimi genellikle bazı pozisyonlarda bu tür görünmenin daha olumlu sonuçlar vereceği kanaati ile hareket edilir. Örneğin eğer bir kestiyoner bir işe alınma ile ilgili mülakat prosedürünün bir parçası olarak kullanılmışsa. Bu ölçeğin mahiyeti hakkında daha detaylı bilgiler edinebilmek amacı ile bir seri faktöryel ve deneysel çalışmalar yürütülmüştür. (Eysenck ve diğerleri, 1970-71) Ölçeğin yeterli seviyede faktöryel bir bütünlüğe sahip olduğu açıktır; öyle ki, burada diğer faktörlerde görülmeyen item ağırlıkları mevcuttur, ancak, bu ölçeğin puanlarını yalnızca kişilerin gerçek düşünce ve eğilimlerinden kaynaklanmadığını ve bazı gizlemelerin var olduğunu tek taraflı olarak düşünmek ve kabul etmek bazı güçlükler yaratmaktadır. En önemli sorun gerçekleri gizleme politikasından başka , L ölçeği, ayrıca, şahsiyette devamlılık gösteren bir kişilik faktörünü daha ölçmektedir ki, bu faktör muhtemelen sosyal naivéte ‘dir. L ölçeğinin gerçekleri sakladığı ve gizlediği halleri ortaya çıkardığını biliyoruz; ancak, Michaelis ve Eysenck (1971) deneysel şartlarda yapılacak ayarlamalarla motivasyon seviyesini düşürmek suretiyle L ölçeğinde bazı manipülasyonlar yapılabileceğini söylemektedirler. Bu başka türlü görünme eğilimi motivasyonel olarak yalnızca bu puanın varyansını etkileyen bir faktör olsaydı, o zaman güvenilirliği sadece skorun büyüklüğüne bağlı olurdu. Başka bir deyişle skorun düşük olduğu hallerde deneklerin gerçekleri saklamayıp olduğu gibi ortaya koyduğunun düşünülmesi gerekir di ki o zamanda ölçeğin güvenilirliği düşük olurdu. Ampirik olarak durumun bu olmadığı görülmüştür; L ölçeğinin güvenirliliği gerçeğin cüzi olarak gizlendiği hallerde azalmadığı gibi, gerçeğin hemen hemen tamamen gizlendiği hallerde bile ölçeğin güvenilirliğinde bir artma olmamıştır. O halde ölçek sabit olan ve değişmeyen bir kişilik fonksiyonunu ölçüyor olmalıdır; ancak, bu fonksiyonun kesin mahiyeti hakkında pek fazla bir şey bilinmemektedir